Het oorspronkelijke overlijdensbericht van schrijver, dichter en uitgever Johan van Nijen, die 10 jaar geleden overleed, waarbij enkele verwijzingen die niet meer bestonden weer zichtbaar zijn gemaakt.
(Bij de foto’s : Johan en zijn grote vriend Duc waren onafscheidelijk)
Amsterdam/Turnhout – Johan van Nijen, wandelaar, schrijver, uitgever, 04 02 1942 – 25 11 2012
In de vroege ochtend van zondag 25 november is in Turnhout Johan van Nijen plotseling overleden, volgens de laatste bevindingen van de spoedartsen aan een fatale hersenbloeding. Mogelijk een anorisma, waarmee hij al eerder elders in zijn lichaam te kampen had gehad. Vervoer naar het ziekenhuis mocht niet meer baten. Johan was een verwoed wandelaar en schreef en publiceerde via zijn eigen uitgeverij de Graal 16 boeken. Naast boeken over natuurwandelingen was hij ook de uitgever van mijn 2 eerste boeken, een roman en een boek met theaterstukken. Alleen al met het uitgeven vanaf 2002 van 7 romans en een dichtbundel van de gerenommeerde schrijver Gust van Brussel, die door verblijf in het buitenland en door ziekte meer dan 10 jaar had gezwegen, heeft de Graal zijn bestaansrecht bewezen voor de Nederlandstalige literatuur. Johan van Nijen stopte einde 2010 met zijn uitgeefactiviteiten. De criticus Paul van Leeuwenkamp schreef in februari 2012 een waarderend afscheid van de Graal. Ik publiceerde het op Cultuurnet, maar dat is opgeheven, reden waarom ik de link heb verwijderd.
Vandaag heb ik het artikel op mijn eigen website geplaatst:<Het einde van de GRAAL door Paul van Leeuwenkamp>:https://meursam.nl/?p=1722
Johan van Nijen was een door de media genegeerd schrijver. Hij stuurde jarenlang al zijn boeken op, kocht wekenlang de kranten in de hoop dat ze over hem zouden schrijven, tenslotte gaf hij het op en stuurde niks meer. Hij was te bescheiden om echt aan de bel te trekken. In zijn artikel Het einde van de Graal schrijft Paul van Leeuwenkamp niet alleen met waardering over de uitgaven van de Graal maar ook over Johan’s eigen roman Iks. Het zal deze goed gedaan hebben. Het was met dit boek dat hij enig succes had en dat door de meeste bibliotheken werd opgenomen.
Op de (opgeheven) site van De Graal lezen we: Wie is toch die man ? Johan werd geboren in de grote oorlog. Johan heeft echter niet het geweer in aanslag maar wel altijd een vriendelijk woord. Johan huwde en kreeg 2 kinderen. Op later leeftijd leerde hij reizen. Hij ontdekte het zachte toerisme, bergen, wandelen, buiten zijn, de natuur. Buiten slapen in een tent, en ’s morgens luisteren naar de vogels. Kijken hoe de zon ontwaakt tussen bergen met eeuwige mooie sneeuw. Genieten van een reep zwarte chocolade en vrienden om deze reep te delen. Niet het materialisme was belangrijk maar wel de mens. De mensen zoals de mensen zijn. Johan zijn geest staat open voor de Europese geschiedenis, de Belgische politiek, de kosmos, de evolutietheorie en de quantummechanica. Johan schrijft met een pen waaruit warme inkt vloeit. Wim Cools
Wij denken aan zijn vrouw Maria, zijn dochters Hilde en Heidi en zijn kleindochter Anna en hun familie.
Boekpublikaties van Johan van Nijen:
Een periode – gedichten De redder van de wereld – novelle De broeders van het licht – roman Onrust – gedichten Een blauwtje – verhalen Tijl in Turnhout – verhaal Iks – vampierenroman Kolen – novelle Op zoek naar – gedichten Onderweg – over de GR5 door Vlaanderen en de Vogezen De ontdekkingsreis – roman Bakboord is links – verhalen Vlaanderen boven – gedichten Het geduld van Maria – buitenverhalen Dag, meneer de controleur – verslag van een onderzoek ter plaatse Teksten – gelegenheidsuitgave
Naast deze boeken staan op de (opgeheven) site van De Graal talloze verhalen, fragmenten en foto’s van wandelingen door Johan gemaakt. Indrukwekkend op de site van de Graal is de documentatie over Gust van Brussel. Het 10-delige essay van Paul van Leeuwenkamp, <Het Labyrinth van Gust van Brussel>, de lijsten met publicaties van en over Van Brussel, de gedichten van Van Brussel zelf over De Reynaert en over zijn overleden vrouw Monique, maken, samen met de 8 van hem uitgegeven boeken, duidelijk dat Johan van Nijen de laatste 10 jaar De Graal vooral in dienst heeft gesteld van Van Brussel. Met de 2 boeken die hij van mij uitgaf, ben ik hem ook daar dankbaar voor. Maar wat zou ik hem graag wat meer aandacht voor zijn eigen werk gegund hebben. Dat daar pareltjes tussen zitten toont het volgende gedicht van
Johan van Nijen
Onvoltooid
ben ik niet cel van jouw cellen je mooiste complement van wonderspiegels het geweten
ben ik niet onvoltooid maar toch volledig het antwoord op alle vragen volmaakt onvolmaakt
ben ik niet hoe kortstondig ook eeuwig reeds en onsterfelijk
(gepubliceerd op mijn website nav de 10e sterfdag, 25 november 2022, van uitgever Johan van Nijen van uitgeverij De Graal, oorspronkelijk verschenen ca 2011o.a. op de websitevan De Graal , welke is opgeheven, .)
Ik heb mij over de kleine
uitgeverij De Graal, de uitgeverij
van Johan van Nijen, weleens laatdunkend uitgelaten. Dat kwam doordat ik De Graal kende als de uitgever van de
latere boeken van Gust van Brussel en ik van mening was dat het werk van Van
Brussel meer zorg, meer aandacht en een bredere verspreiding verdiende. De Graal was een vaag uitgeverijtje aan
de uiterste marges van de literaire wereld, met uitgaven waarop kritiek
gerechtvaardigd was, ook voor wat betreft de uitvoering. Die kritiek was
terecht, maar hij deed geen recht aan de sympathie en de waardering die ik heb voor
kleine uitgeverijen, die een noodzakelijke aanvulling vormen op de grote
commerciële uitgevers. Uiteraard zijn ook zij onderworpen aan de economische
wetten van Winst en Verlies, maar toch hebben zij mogelijkheden die de grote
uitgeverijen niet of in mindere mate hebben, zoals bijvoorbeeld het uitgeven
van de boeken van een bejaarde, niet langer commercieel interessante auteur als
Van Brussel.
Sinds mijn afwijzende opmerking zijn
er jaren verstreken en nu mij het bericht bereikt dat Johan van Nijen aan een anorisma
in zijn buik is geopereerd en met De
Graal is gestopt, is het mijn laatste kans mijn kritiek te nuanceren, want,
eerlijk is eerlijk en ere wie ere toekomt, in die jaren heeft De Graal mijn leven verrijkt met een
aantal noemenswaardige boeken, niet alleen die van Gust van Brussel. Ik zal die
nuance aanbrengen op de wijze waarop je die bij uitgeverijen aan moet brengen:
door het bespreken van een paar boeken die bij de uitgeverij is verschenen.
Maar eerst moet de naam van de
uitgeverij worden bepaald. In de diverse publicaties kom je namelijk
verschillende namen tegen: “De Graal”, “de GRAAL” en “De GRAAL”. Daarbij wil de
naam op de omslag zelfs verschillen van de naam op de titelpagina. Hierbij zijn
deze slordigheden gecorrigeerd en wat er ook gedrukt is, vanaf nu staat er De Graal.
En dan nu enkele boeken die het uitgeven meer dan waard waren.
De Cyclamenman, De Graal 2010
Van De Cyclamenman had ik met waardering het typoscript gelezen en bij de huldiging van Van Brussel in Antwerpen, waarbij de roman gepresenteerd zou worden, sprak ik die waardering uit. Ik beweerde toen dat een boek lezen toch heel anders is dan het lezen van een typoscript en inderdaad: de stevige, soepele paperback ligt veel prettiger in de hand dan een stapel losse A4-tjes, het papier is helderder, lettertype en –grootte zijn veel leesbaarder. Die fysieke verschillen werken door in mijn mentale ervaring als lezer
Door de evenwichtige opbouw van het verhaal trok de roman mij langzaam maar zeker het verhaal in, naar de opgroeiende John, de hoofdpersoon. Een aantal aspecten hadden wat verder kunnen worden uitgewerkt – het voetballen en hardlopen, het schrijven van de eerste gedichten en de reden dat ze geschreven werden – maar dat idee komt vanuit biografische nieuwsgierigheid, want het is duidelijk de roman sterk autobiografisch getint is. Blijkbaar wilde de roman zelf sneller naar het verhaal van John en Pat, want daar gaat het over en dat verhaal is al lijvig van zichzelf.
Ondanks alle verschillen dringt een vergelijking met Het Land van Herkomst van Du Perron zich
op. Het beoordelen van de historische waarde van De Cyclamenman laat ik
aan Belg of historicus, maar het is duidelijk dat ook hier het verloren land
van jeugd en onschuld het belangrijkste decor vormt, en al heeft dat decor de
kleuren van een ander werelddeel, het is wel dezelfde tijd en de politieke
ontwikkelingen en maatschappelijke veranderingen, de teloorgang van een voorbij
gestreefde elite zijn als in het boek van Du Perron. Ook doet het mij denken
aan Ontmoeting in de zonnewende van
Johan Daisne, maar die associatie komt vooral door de poëzie; het boek van
Daisne is vooral sfeer, een toon, en bij Van Brussel, die altijd dichter is, ook
wanneer hij zich beperkt tot proza, is toon en sfeer altijd een belangrijk
aspect.
Het eerste deel van het verhaal, het verhaal van John, is vooral
aangrijpend door het historische bombardement van Antwerpen, waardoor de
hoofdpersoon voor zijn verdere leven getekend wordt. De verontwaardiging, de
woede, de machteloosheid, de vragen en vooral ook de desillusie over de
menselijke beschaving, de christelijke naastenliefde, John draagt het de hele
roman, zijn hele leven mee.
Het tweede deel van het verhaal, het verhaal van John en Pat, is
spannend, ook omdat de verhouding tussen John en Pat tot het laatste onzeker
blijft. En toch is het decor van dat verhaal minstens even belangrijk en
aangrijpend, want dat decor maakt heel tastbaar dat er altijd jeugd was die een
eigen weg ging, tegen de gangbare moraal en gebruiken in, en niet slechts vanaf
de revolte van de zestiger jaren. De kleine, elitaire gemeenschap waarin de
getekende John eigengereid zijn weg zoekt, wordt getoond als in de helle
flitslichten van een fotorapportage.
In het uiteindelijk gepubliceerde boek zouden veel spelfouten staan,
zodanig dat het boek sommige lezers zeer gehinderd heeft. Dat is zo’n punt
waarop De Graal als zeer kleine
uitgeverij niet de kwaliteit kan leveren die je wenst, maar wanneer je een
lezer bent die gegrepen door een verhaal over spelfouten heen kan stappen, is De
Cyclamenman een waardevolle, aansprekende, interessante roman. En ook
al is Van Brussel bezig met een nieuwe versie, waarin de spelfouten zijn
gecorrigeerd, het is De Graal die
het in 2010 mogelijk maakte dat ik deze roman als boek, goed in de hand
liggend, kon lezen.
Maar er zijn meer boeken waardoor De Graal herinnerd moet worden.
IKS, De Graal 1983
Het stond al een paar jaren linksonder in de boekenkast bij
de nog te lezen boeken, Iks, met tussen haakjes als ondertitel “vampierenmanieren”. Hoe
ik er aan ben gekomen en wanneer dat was, weet ik niet meer. Misschien is het
mij nooit opgevallen dat dit boek in 1983 werd uitgegeven door De Graal uit Turnhout. Dat de schrijver
van dit boek Johan van Nijen is, en dat Johan van Nijen uitgeverij De Graal ís, het was nooit tot mij
doorgedrongen. Tot ik bij de huldiging van Gust van Brussel in Antwerpen in
gesprek kwam met de schrijver Ton Meurs, die ook bij De Graal publiceerde, en
mijn fantastische georiënteerdheid ter sprake kwam. Meurs wees mij er op dat
zijn uitgever ook een fantastische roman had gschreven, Iks, over een vampier. In
de loop van de dag rees bij mij het vermoeden dat ik het boek in de kast had en
’s avonds vond ik het terug, daar linksonder in de boekenkast, bij de nog te
lezen boeken.
De
notitie achterin geeft aan dat het een boek met geschiedenis is: “Vampierenmanieren
werd geschreven van 7.6 tot 26.11.73. Tijdens de winter van 1976 werd
Vampierenmanieren omgeschreven tot Iks. Tijdens oktober en november 1982 werd
het resultaat overgetypt en hier en daar nog veranderd.”
Op de
achterflap staat: “De eerste Vlaamse vampierenroman.” Is dat zo? Ik kon het
niet uitsluiten en vroeg het na bij Jaap Boekestein, naast schrijver van
fantasy ook geschiedschrijver van dat genre. Volgens hem is Iks
de eerste Vlaamse vampierenroman voor volwassenen. En dat maakt het boek én
uitgeverij De Graal tot een
historisch feit.
De
flaptekst omschrijft het verhaal als volgt: “Op de begrafenis van zijn minnares
ontmoet Gustaaf Zegerink, een bekende schrijver, de heer Iks, die zich een
vampier noemt. Bestaan vampieren echt? Gustaaf Zegerink wil het geheim van Iks
doorgronden. De oplossing van het raadsel is voor hem noodlottig. Samen met
Gustaaf Zegerink wordt de lezer meegesleurd in een draaikolk van
gebeurtenissen, die hem niet loslaten voor hij de laatste bladzijde met een
diepe zucht heeft omgedraaid. Iks. Een boeiend en adembenemend leesavontuur.”
Wel, dat is wel wat overdreven. Iks is geen literair meesterwerk, daarvoor laat vooral de karaktertekening teveel te wensen over. Seksuele frustratie voert wat puberaal de boventoon, maar dat past wel bij de zeventiger jaren waarin het geschreven werd en wellicht ook in de tachtiger jaren waarin het werd gepubliceerd. Verder eindigt het verhaal een beetje abrupt en komt het terugsporen van het verleden van Iks niet echt uit de verf. Maar verder zijn de verslagen van het alter ego van Johan van Nijen acceptabel, zit er voldoende vaart en afwisseling in het verhaal. Daardoor is het boek nog altijd leesbaar, zeker voor de genreliefhebber.
Maar er zijn meer boeken waardoor De Graal herinnerd moet worden.
Dankzij de huldiging van Gust
van Brussel in Antwerpen ontmoette ik Ton Meurs, en daardoor kwam ik er niet
alleen achter dat de eerste vampierenroman uit Vlaanderen, misschien wel in het
Nederlands, in mijn boekenkast stond te wachten, maar ik leerde ook een
interessante auteur kennen, die onder de naam Meurs A.M. de boeiende roman Aan
De Lange Weg schreef, in 2004 gepubliceerd bij, juist ja, De Graal.
Voorbij gaand aan het moderne
‘Printing On Demand’, waarbij de oplage van een eerste, tweede, derde druk geen
rol meer speelt, kun je stellen dat kleine uitgeverijen zich beperken tot één
druk. Meerdere drukken zijn minder gangbaar, zowel wegens financiële redenen
als vanuit de aard van een kleine uitgeverij, meer gericht op het zo goed
mogelijk uitgeven van waardevolle boeken dan op een economisch verantwoorde
winstgroei. Kleine uitgeverijen zijn in het algemeen meer uitgever dan bedrijf.
Aan de Lange Weg, 3e, geïllustreerde, druk 2009
Aan De Lange Weg is zo’n uitzondering die de regel bevestigt, want in 2009 verscheen de “derde, herziene en geïllustreerde, druk”, nog steeds bij De Graal. Sinds 2009 is Aan De Lange Weg door Patrizia Filia bewerkt tot een hoorspel, dat op meerdere plaatsen werd opgevoerd, en geïnspireerd door het boek maakte Ufuk Kobas Smink een aantal tekeningen die in de derde druk als illustraties werden opgenomen. Het resultaat is een prachtige paperback, met helder papier van goede kwaliteit, uitstekende lettergrootte en bladspiegel, goed gebonden of geplakt in een mooie omslag, een boek dat lekker in de hand ligt.
Net als De Cyclamenman van Gust
van Brussel is Aan De Lange Weg een roman over een bepaalde plaats in een
bepaalde tijd en hoe de mensen daar mens waren. “Voor de Lange Weg stond de
oude weg van Eindhoven via Turnhout naar Antwerpen model.” Het verhaal speelt
zich af bij Veldhoven, waar Meurs in 1944 werd geboren. Literatuur in het verlengde van Boon.
De belangrijkste soort Literatuur is de
literatuur die met woorden vormgeeft aan situaties en gebeurtenissen die
aan de schrijver zelf zijn gerelateerd, op een manier die het algemener maken.
Dat vind je bij Brouwers, bij Boon, bij Wolkers, bij Du Perron, bij alle
schrijvers van belang. Aan
De Lange Weg,
waarin een Jan rondloopt in wie de
lezer een jongere A.M. mag herkennen en waarin A.M. zelf met het verhaal bezig
is, de ontwikkeling van het historische verhaal en het schrijven van dat
verhaal hand in hand gaan, ligt in stijl en vormgeving veel dichter bij
Boon dan bij Brouwers. Aan de lange weg brengt Veldhoven
vlak na de Tweede Wereldoorlog tot leven en al lezende begrijp je dat het boek
heeft geïnspireerd tot tekeningen en een hoorspel.
Er zijn dus boeken waardoor ik mij De Graal zal herinneren; het zijn boeken waardoor ook anderen en zelfs de officiële literaire geschiedschrijving zich De Graal zou moeten herinneren. Want het was De Graal die deze boeken publiceerde en ook al liet Johan van Nijen daarbij wel eens een steek vallen, het waren toch verzorgde uitgaven, die niet onderdeden voor de uitgaven van andere kleine uitgeverijen en die in sommige opzichten konden overtreffen, want soms was het resultaat een prachtige paperback, met helder papier van goede kwaliteit, uitstekende lettergrootte en bladspiegel, goed gebonden of geplakt in een mooie omslag, boeken die lekker in de hand liggen.