Drieks Domein (opnieuw opgenomen bij De Patersfabriek Twee)

1964 De Dagbespreking
(uit HetWerk66, 6 januari 2016, nooduitgave van 4 blz., werd gevolgd door HetWerk66A, normale uitgave)

Als om 8 uur ’s morgens de dagbespreking begon waren sommigen van de zo’n 50 leden tellende familie van Driek al uren in touw, de eersten, met name de melkers, vanaf 5 uur. De schoonmakers en dierenverzorgers begonnen om 6 uur. De enkele koeien, varkens, geiten , kippen en konijnen waren voornamelijk voor eigen gebruik, al was een uitzondering voor de verkoop altijd mogelijk. Echt gehandeld werd er in paarden, zowel renpaarden als trekpaarden, en ook in paardenvlees. De slachterij was aan huis. De duiven deden wekelijks mee aan wedstrijden. De duiven die niet voldeden werden opgegeten. Eigenlijk stond iedereen vroeg op. Ook zij die tot 1 uur het café hadden opengehouden zaten, net als degenen die die morgen al gewerkt hadden, fris gewassen bij de ochtendbesprekeng. De bespreking duurde maximaal een half uur en gedurende die tijd lagen alle activiteiten stil en de bezoekers die dat niet wisten staarden in het voorzaaltje naar het plakkaat waarop stond dat vanaf 8.30u alle activiteiten werden hervat, waaraan was toegevoegd: Wij rekenen op uw begrip.  Laten we eerst vertellen dat voor publiek het gebouw open was  vanaf 7 uur. Dat kon net zo goed voor een medisch consult zijn van een man of vrouw die heel de nacht buik- of kiespijn had gehad als bij wijze van noodhulp aan een jongen die de hele nacht maar aan één ding had kunnen denken.  Voor half acht ging hij weer opgelucht huiswaarts en kon misschien thuis nog een dutje doen voor hij naar zijn werk of school moest.  Ook de andere ochtendspoedgevallen waren meestal voor 8 uur opgelost. Het maken van een afspraak, meestal door even langs te komen, of telefonisch, werd gestimuleerd.

Om 8 uur werden zowel de roulatie en situatie van de vaste werkzaamheden doorgenomen als de afspraken. Bij de laatste vervulde receptie de hoofdrol.  Tijdens de bespreking werd tevens ontbeten.  Er zaten zo’n 30 volwassenen van alle leeftijden in het zaaltje, een tiental pubers en  eveneens  een tiental kinderen onder de 10.

De laatsten zaten in een hoek apart, dichtbij de tieners die voor ze verantwoordelijk waren.

Om half negen begon het reguliere spreekuur en tevens de afhandeling van de afspraken, terwijl ook  nieuwe afspraken gemaakt konden worden. De receptie moest vaststellen, als dat nog niet was gebeurd, wie het best bij wie terecht kon. Er was veelzijdige expertise in huis. De meeste van de kinderen van Dries hadden tenminste een paar jaar gestudeerd, wat op zichzelf al bijzonder was gezien het milieu waaruit ze kwamen en de tijd, de laatste jaren van een zeer langdurige oorlogstijd, waarin dit plaatsvond. Ondertussen was er alweer een nieuwe generatie, hun kinderen, aan het studeren, en nu viel dit samen met een algemene toename van studenten aan de universiteiten en hogescholen uit gezinnen met laag opgeleide ouders. De nakomelingen van Driek, en hun partners of echtgenoten (officiële huwelijken waren een uitzondering) hadden opleidingen genoten als medicijnen, psychologie, psychiatrie, pedagogie en onderwijs, maatschappelijk werk, geschiedenis, bouw en constructie, diergeneeskunde, letterkunde en kunsthistorie, tandheelkunde en communicatie. Ze hadden (en dat vooral later) aanvullende cursussen gevolgd om het vele praktische werk te ondersteunen, zodat de groep die alleen maar lichamelijke arbeid verrichtte zo klein mogelijk was. Al was er juist weer daarbinnen een groep die daaraan, al dan niet tijdelijk, ondanks hun hoge opleiding, de voorkeur gaf, en de kennis voortkomend uit hun studie uitsluitend gebruikte voor een bijdrage tijdens de dagbespreking of wanneer ze informeel om advies gevraagd werd.  Driek had er vanaf het begin aan gehecht dat de waardering voor geestelijke en lichamelijke arbeid even hoog was en dat gold ook voor geschoolde en ongeschoolde arbeid of voor arbeid waarvoor wel of geen oefening vereist was. Iedereen werkte hard maar met arbeidsethos werd goedmoedig de spot gedreven.

Werk was geen doel op zich maar gewoon een van de manieren om door het leven gaan.

Hoewel Driek zich er, net als zijn vader destijds al, op voor liet staan dat je bij hem voor alles terechtkon – je kon alles bestellen – was het logisch dat automatisch de nadruk kwam te liggen op zaken waarvoor je elders moeilijk terechtkon. Driek had altijd gepleit voor een nuchtere, praktische en sociale moraal, niet gedreven door godsdienst, bijgeloof, ideologie, politiek of winstbejag.

Het was logisch dat – hoewel Driek er niet luidruchtig mee adverteerde, juist om de discussie  niet te verhitten – onderwerpen als seksualiteit, inclusief voorbehoedmiddelen en seksuele dienstverlening, abortus, euthanasie en stervensbegeleiding in het algemeen en crematie, de meeste mensen trokken. In de scociaalpsychische gesprekken speelden geloof en godsdienst nog een grote rol. Er bestonden nog maar enkele crematoria en Dries en zijn mensen maakten de afspraak en de reis ernaar mogelijk.

Vanaf de kansel in de katholieke kerk werden wel toespelingen gemaakt over hovaardige mensen die meenden reeds op deze aarde hun eigen koninkrijk te kunnen stichten waarin de mens en niet God over de daden der mensen oordeelde. Na zo’n preek vond er wel eens bij de kiosk voor het café van Driek een anti-abortus- of anti-euthanasiedemonstratie plaats. Maar de mensen werden rustig in een van de zalen uitgenodigd voor een discussie, kregen een drankje aangeboden, en verlieten het café weer vele uren later met achterlating van hun borden, beschaamd als ze waren er in hun eentje mee over straat te gaan. Ach, en Driek was er zich van bewust dat het heus nog wel eens opnieuw zou gebeuren.

________________________________________

HetWerk72 bestellen
bij Boekwinkeltje Wonderland, zie daar ook overige publicaties

Het oorspronkelijke overlijdensbericht van schrijver, dichter en uitgever Johan van Nijen, die 10 jaar geleden overleed, waarbij enkele verwijzingen die niet meer bestonden weer zichtbaar zijn gemaakt.

Het, een beetje bewerkte – de nietmeerwerkende links zijn verwijderd – oorspronkelijke IN MEMORIAM JOHAN VAN NIJEN, die 10 jaar geleden overleed.
In dit bericht een van de laatste foto’s van Johan: https://www.facebook.com/photo?fbid=515640368454966&set=a.230560480296291

Amsterdam/Turnhout – Johan van Nijen, wandelaar, schrijver, uitgever, 04 02 1942 – 25 11 2012

In de vroege ochtend van zondag 25 november is in Turnhout Johan van Nijen plotseling overleden, volgens de laatste bevindingen van de spoedartsen aan een fatale hersenbloeding. Mogelijk een anorisma, waarmee hij al eerder elders in zijn lichaam te kampen had gehad. Vervoer naar het ziekenhuis mocht niet meer baten. Johan was een verwoed wandelaar en schreef en publiceerde via zijn eigen uitgeverij de Graal 16 boeken. Naast boeken over natuurwandelingen was hij ook de uitgever van mijn 2 eerste boeken, een roman en een boek met theaterstukken. Alleen al met het uitgeven vanaf 2002 van 7 romans en een dichtbundel van de gerenommeerde schrijver Gust van Brussel, die door verblijf in het buitenland en door ziekte meer dan 10 jaar had gezwegen, heeft de Graal zijn bestaansrecht bewezen voor de Nederlandstalige literatuur. Johan van Nijen stopte einde 2010 met zijn uitgeefactiviteiten. De criticus Paul van Leeuwenkamp schreef in februari 2012 een waarderend afscheid van de Graal. Ik publiceerde het op Cultuurnet, maar dat is opgeheven, reden waarom ik de link heb verwijderd.

Vandaag heb ik het artikel op mijn eigen website geplaatst:<Het einde van de GRAAL door Paul van Leeuwenkamp>:https://meursam.nl/?p=1722

Johan van Nijen was een door de media genegeerd schrijver. Hij stuurde jarenlang al zijn boeken op, kocht wekenlang de kranten in de hoop dat ze over hem zouden schrijven, tenslotte gaf hij het op en stuurde niks meer. Hij was te bescheiden om echt aan de bel te trekken. In zijn artikel Het einde van de Graal schrijft Paul van Leeuwenkamp niet alleen met waardering over de uitgaven van de Graal maar ook over Johan’s eigen roman Iks. Het zal deze goed gedaan hebben. Het was met dit boek dat hij enig succes had en dat door de meeste bibliotheken werd opgenomen.

Op de (opgeheven) site van De Graal lezen we:
Wie is toch die man ? Johan werd geboren in de grote oorlog. Johan heeft echter niet het geweer in aanslag maar wel altijd een vriendelijk woord. Johan huwde en kreeg 2 kinderen. Op later leeftijd leerde hij reizen. Hij ontdekte het zachte toerisme, bergen, wandelen, buiten zijn, de natuur. Buiten slapen in een tent, en ’s morgens luisteren naar de vogels. Kijken hoe de zon ontwaakt tussen bergen met eeuwige mooie sneeuw. Genieten van een reep zwarte chocolade en vrienden om deze reep te delen. Niet het materialisme was belangrijk maar wel de mens. De mensen zoals de mensen zijn. Johan zijn geest staat open voor de Europese geschiedenis, de Belgische politiek, de kosmos, de evolutietheorie en de quantummechanica. Johan schrijft met een pen waaruit warme inkt vloeit.
Wim Cools

Wij denken aan zijn vrouw Maria, zijn dochters Hilde en Heidi en zijn kleindochter Anna en hun familie.

Boekpublikaties van Johan van Nijen:

Een periode – gedichten
De redder van de wereld – novelle
De broeders van het licht – roman
Onrust – gedichten
Een blauwtje – verhalen
Tijl in Turnhout – verhaal
Iks – vampierenroman
Kolen – novelle
Op zoek naar – gedichten
Onderweg – over de GR5 door Vlaanderen en de Vogezen
De ontdekkingsreis – roman
Bakboord is links – verhalen
Vlaanderen boven – gedichten
Het geduld van Maria – buitenverhalen
Dag, meneer de controleur – verslag van een onderzoek ter plaatse
Teksten – gelegenheidsuitgave

Naast deze boeken staan op de (opgeheven) site van De Graal talloze verhalen, fragmenten en foto’s van wandelingen door Johan gemaakt. Indrukwekkend op de site van de Graal is de documentatie over Gust van Brussel.
Het 10-delige essay van Paul van Leeuwenkamp, <Het Labyrinth van Gust van Brussel>, de lijsten met publicaties van en over Van Brussel, de gedichten van Van Brussel zelf over De Reynaert en over zijn overleden vrouw Monique, maken, samen met de 8 van hem uitgegeven boeken, duidelijk dat Johan van Nijen de laatste 10 jaar De Graal vooral in dienst heeft gesteld van Van Brussel.
Met de 2 boeken die hij van mij uitgaf, ben ik hem ook daar dankbaar voor. Maar wat zou ik hem graag wat meer aandacht voor zijn eigen werk gegund hebben.
Dat daar pareltjes tussen zitten toont het volgende gedicht van


Johan van Nijen

Onvoltooid

ben ik niet
cel van jouw cellen
je mooiste complement
van wonderspiegels het geweten

ben ik niet
onvoltooid
maar toch volledig
het antwoord op alle vragen
volmaakt onvolmaakt

ben ik niet
hoe kortstondig ook
eeuwig reeds
en onsterfelijk

#JohanvanNijen, #PaulvanLeeuwenkamp, #DeGraal

(gepubliceerd op mijn website nav de 10e sterfdag, 25 november 2022, van uitgever Johan van Nijen van uitgeverij De Graal, oorspronkelijk verschenen
ca 2011 o.a. op de website van De Graal , welke is opgeheven, .)

Ik heb mij over de kleine uitgeverij De Graal, de uitgeverij van Johan van Nijen, weleens laatdunkend uitgelaten. Dat kwam doordat ik De Graal kende als de uitgever van de latere boeken van Gust van Brussel en ik van mening was dat het werk van Van Brussel meer zorg, meer aandacht en een bredere verspreiding verdiende. De Graal was een vaag uitgeverijtje aan de uiterste marges van de literaire wereld, met uitgaven waarop kritiek gerechtvaardigd was, ook voor wat betreft de uitvoering. Die kritiek was terecht, maar hij deed geen recht aan de sympathie en de waardering die ik heb voor kleine uitgeverijen, die een noodzakelijke aanvulling vormen op de grote commerciële uitgevers. Uiteraard zijn ook zij onderworpen aan de economische wetten van Winst en Verlies, maar toch hebben zij mogelijkheden die de grote uitgeverijen niet of in mindere mate hebben, zoals bijvoorbeeld het uitgeven van de boeken van een bejaarde, niet langer commercieel interessante auteur als Van Brussel.

Sinds mijn afwijzende opmerking zijn er jaren verstreken en nu mij het bericht bereikt dat Johan van Nijen aan een anorisma in zijn buik is geopereerd en met De Graal is gestopt, is het mijn laatste kans mijn kritiek te nuanceren, want, eerlijk is eerlijk en ere wie ere toekomt, in die jaren heeft De Graal mijn leven verrijkt met een aantal noemenswaardige boeken, niet alleen die van Gust van Brussel. Ik zal die nuance aanbrengen op de wijze waarop je die bij uitgeverijen aan moet brengen: door het bespreken van een paar boeken die bij de uitgeverij is verschenen.

Maar eerst moet de naam van de uitgeverij worden bepaald. In de diverse publicaties kom je namelijk verschillende namen tegen: “De Graal”, “de GRAAL” en “De GRAAL”. Daarbij wil de naam op de omslag zelfs verschillen van de naam op de titelpagina. Hierbij zijn deze slordigheden gecorrigeerd en wat er ook gedrukt is, vanaf nu staat er De Graal.

En dan nu enkele boeken die het uitgeven meer dan waard waren.

Van De Cyclamenman had ik met waardering het typoscript gelezen en bij de huldiging van Van Brussel in Antwerpen, waarbij de roman gepresenteerd zou worden, sprak ik die waardering uit. Ik beweerde toen dat een boek lezen toch heel anders is dan het lezen van een typoscript en inderdaad: de stevige, soepele paperback ligt veel prettiger in de hand dan een stapel losse A4-tjes, het papier is helderder, lettertype en –grootte zijn veel leesbaarder. Die fysieke verschillen werken door in mijn mentale ervaring als lezer

Door de evenwichtige opbouw van het verhaal trok de roman mij langzaam maar zeker het verhaal in, naar de opgroeiende John, de hoofdpersoon. Een aantal aspecten hadden wat verder kunnen worden uitgewerkt – het voetballen en hardlopen, het schrijven van de eerste gedichten en de reden dat ze geschreven werden – maar dat idee komt vanuit biografische nieuwsgierigheid, want het is duidelijk de roman sterk autobiografisch getint is. Blijkbaar wilde de roman zelf sneller naar het verhaal van John en Pat, want daar gaat het over en dat verhaal is al lijvig van zichzelf.

Ondanks alle verschillen dringt een vergelijking met Het Land van Herkomst van Du Perron zich op. Het beoordelen van de historische waarde van De Cyclamenman laat ik aan Belg of historicus, maar het is duidelijk dat ook hier het verloren land van jeugd en onschuld het belangrijkste decor vormt, en al heeft dat decor de kleuren van een ander werelddeel, het is wel dezelfde tijd en de politieke ontwikkelingen en maatschappelijke veranderingen, de teloorgang van een voorbij gestreefde elite zijn als in het boek van Du Perron. Ook doet het mij denken aan Ontmoeting in de zonnewende van Johan Daisne, maar die associatie komt vooral door de poëzie; het boek van Daisne is vooral sfeer, een toon, en bij Van Brussel, die altijd dichter is, ook wanneer hij zich beperkt tot proza, is toon en sfeer altijd een belangrijk aspect.

Het eerste deel van het verhaal, het verhaal van John, is vooral aangrijpend door het historische bombardement van Antwerpen, waardoor de hoofdpersoon voor zijn verdere leven getekend wordt. De verontwaardiging, de woede, de machteloosheid, de vragen en vooral ook de desillusie over de menselijke beschaving, de christelijke naastenliefde, John draagt het de hele roman, zijn hele leven mee.

Het tweede deel van het verhaal, het verhaal van John en Pat, is spannend, ook omdat de verhouding tussen John en Pat tot het laatste onzeker blijft. En toch is het decor van dat verhaal minstens even belangrijk en aangrijpend, want dat decor maakt heel tastbaar dat er altijd jeugd was die een eigen weg ging, tegen de gangbare moraal en gebruiken in, en niet slechts vanaf de revolte van de zestiger jaren. De kleine, elitaire gemeenschap waarin de getekende John eigengereid zijn weg zoekt, wordt getoond als in de helle flitslichten van een fotorapportage.

In het uiteindelijk gepubliceerde boek zouden veel spelfouten staan, zodanig dat het boek sommige lezers zeer gehinderd heeft. Dat is zo’n punt waarop De Graal als zeer kleine uitgeverij niet de kwaliteit kan leveren die je wenst, maar wanneer je een lezer bent die gegrepen door een verhaal over spelfouten heen kan stappen, is De Cyclamenman een waardevolle, aansprekende, interessante roman. En ook al is Van Brussel bezig met een nieuwe versie, waarin de spelfouten zijn gecorrigeerd, het is De Graal die het in 2010 mogelijk maakte dat ik deze roman als boek, goed in de hand liggend, kon lezen.

Maar er zijn meer boeken waardoor De Graal herinnerd moet worden.

Het stond al een paar jaren linksonder in de boekenkast bij de nog te lezen boeken, Iks, met tussen haakjes als ondertitel “vampierenmanieren”. Hoe ik er aan ben gekomen en wanneer dat was, weet ik niet meer. Misschien is het mij nooit opgevallen dat dit boek in 1983 werd uitgegeven door De Graal uit Turnhout. Dat de schrijver van dit boek Johan van Nijen is, en dat Johan van Nijen uitgeverij De Graal ís, het was nooit tot mij doorgedrongen. Tot ik bij de huldiging van Gust van Brussel in Antwerpen in gesprek kwam met de schrijver Ton Meurs, die ook bij De Graal publiceerde, en mijn fantastische georiënteerdheid ter sprake kwam. Meurs wees mij er op dat zijn uitgever ook een fantastische roman had gschreven, Iks, over een vampier. In de loop van de dag rees bij mij het vermoeden dat ik het boek in de kast had en ’s avonds vond ik het terug, daar linksonder in de boekenkast, bij de nog te lezen boeken.

De notitie achterin geeft aan dat het een boek met geschiedenis is: “Vampieren­manieren werd geschreven van 7.6 tot 26.11.73. Tijdens de winter van 1976 werd Vampierenmanieren omgeschreven tot Iks. Tijdens oktober en november 1982 werd het resultaat overgetypt en hier en daar nog veranderd.”

Op de achterflap staat: “De eerste Vlaamse vampierenroman.” Is dat zo? Ik kon het niet uitsluiten en vroeg het na bij Jaap Boekestein, naast schrijver van fantasy ook geschiedschrijver van dat genre. Volgens hem is Iks de eerste Vlaamse vampierenroman voor volwassenen. En dat maakt het boek én uitgeverij De Graal tot een historisch feit.

De flaptekst omschrijft het verhaal als volgt: “Op de begrafenis van zijn minnares ontmoet Gustaaf Zegerink, een bekende schrijver, de heer Iks, die zich een vampier noemt. Bestaan vampieren echt? Gustaaf Zegerink wil het geheim van Iks doorgronden. De oplossing van het raadsel is voor hem noodlottig. Samen met Gustaaf Zegerink wordt de lezer meegesleurd in een draaikolk van gebeurtenissen, die hem niet loslaten voor hij de laatste bladzijde met een diepe zucht heeft omgedraaid. Iks. Een boeiend en adembenemend leesavontuur.”

Wel, dat is wel wat overdreven. Iks is geen literair meesterwerk, daarvoor laat vooral de karaktertekening teveel te wensen over. Seksuele frustratie voert wat puberaal de boventoon, maar dat past wel bij de zeventiger jaren waarin het geschreven werd en wellicht ook in de tachtiger jaren waarin het werd gepubliceerd. Verder eindigt het verhaal een beetje abrupt en komt het terugsporen van het verleden van Iks niet echt uit de verf. Maar verder zijn de verslagen van het alter ego van Johan van Nijen acceptabel, zit er voldoende vaart en afwisseling in het verhaal. Daardoor is het boek nog altijd leesbaar, zeker voor de genreliefhebber.

Maar er zijn meer boeken waardoor De Graal herinnerd moet worden.

Dankzij de huldiging van Gust van Brussel in Antwerpen ontmoette ik Ton Meurs, en daardoor kwam ik er niet alleen achter dat de eerste vampierenroman uit Vlaanderen, misschien wel in het Nederlands, in mijn boekenkast stond te wachten, maar ik leerde ook een interessante auteur kennen, die onder de naam Meurs A.M. de boeiende roman Aan De Lange Weg schreef, in 2004 gepubliceerd bij, juist ja, De Graal.

Voorbij gaand aan het moderne ‘Printing On Demand’, waarbij de oplage van een eerste, tweede, derde druk geen rol meer speelt, kun je stellen dat kleine uitgeverijen zich beperken tot één druk. Meerdere drukken zijn minder gangbaar, zowel wegens financiële redenen als vanuit de aard van een kleine uitgeverij, meer gericht op het zo goed mogelijk uitgeven van waardevolle boeken dan op een economisch verant­woorde winstgroei. Kleine uitgeverijen zijn in het algemeen meer uitgever dan bedrijf.

Aan De Lange Weg is zo’n uitzondering die de regel bevestigt, want in 2009 verscheen de “derde, herziene en geïllustreerde, druk”, nog steeds bij De Graal. Sinds 2009 is Aan De Lange Weg door Patrizia Filia bewerkt tot een hoorspel, dat op meerdere plaatsen werd opgevoerd, en geïnspireerd door het boek maakte Ufuk Kobas Smink een aantal tekeningen die in de derde druk als illustraties werden opgenomen. Het resultaat is een prachtige paperback, met helder papier van goede kwaliteit, uitstekende lettergrootte en bladspiegel, goed gebonden of geplakt in een mooie omslag, een boek dat lekker in de hand ligt.

Net als De Cyclamenman van Gust van Brussel is Aan De Lange Weg een roman over een bepaalde plaats in een bepaalde tijd en hoe de mensen daar mens waren. “Voor de Lange Weg stond de oude weg van Eindhoven via Turnhout naar Antwerpen model.” Het verhaal speelt zich af bij Veldhoven, waar Meurs in 1944 werd geboren. Literatuur in het verlengde van Boon.

De belangrijkste soort Literatuur is de literatuur die met woorden vormgeeft aan situaties en gebeurtenissen die aan de schrijver zelf zijn gerelateerd, op een manier die het algemener maken. Dat vind je bij Brouwers, bij Boon, bij Wolkers, bij Du Perron, bij alle schrijvers van belang. Aan De Lange Weg, waarin een Jan rondloopt in wie de lezer een jongere A.M. mag herkennen en waarin A.M. zelf met het verhaal bezig is, de ontwikkeling van het historische verhaal en het schrijven van dat verhaal hand in hand gaan, ligt in stijl en vormgeving veel dichter bij Boon dan bij Brouwers. Aan de lange weg brengt Veldhoven vlak na de Tweede Wereldoorlog tot leven en al lezende begrijp je dat het boek heeft geïnspireerd tot tekeningen en een hoorspel.

Er zijn dus boeken waardoor ik mij De Graal zal herinneren; het zijn boeken waardoor ook anderen en zelfs de officiële literaire geschiedschrijving zich De Graal zou moeten herinneren. Want het was De Graal die deze boeken publiceerde en ook al liet Johan van Nijen daarbij wel eens een steek vallen, het waren toch verzorgde uitgaven, die niet onderdeden voor de uitgaven van andere kleine uitgeverijen en die in sommige opzichten konden overtreffen, want soms was het resultaat een prachtige paperback, met helder papier van goede kwaliteit, uitstekende lettergrootte en bladspiegel, goed gebonden of geplakt in een mooie omslag, boeken die lekker in de hand liggen.

_________________________________

Bij Boekwinkeltje Wonderland te bestellen diverse boeken Gust van Brussel, opbrengst ter promotie van zijn werk.
De Cyclamenman, uitgeverij Booklight, van Gust van Brussel:
Boekwinkeltjes.nl – Gust van Brussel – De cyclamenman
En ook: Aan de Lange Weg van Meurs A.M., 3e, geïllustreerde druk, uitgeverij De Graal:
Boekwinkeltjes.nl – Meurs A.M. – Aan deLange Weg roman van Meurs A.M.
Geen verzendkosten NL en België.

Anneke

Ze is nu twee jaar getrouwd, bijna even lang als de bezetting duurt, en hij is altijd weg. De meeste klanten die hij heeft komen oorspronkelijk uit Gelderland, net als hij. Allemaal voor werk naar Brabant gekomen.

“Wat ga je doen met zo`n vreemde kerel uit zo`n ver land!” zei haar moeder toen ze zei dat ze verkering had met Leo.

Ze wonen tientallen kilometers verspreid rond de stad, die klanten, soms in kleine achterafboerderijtjes. Het is altijd laat als hij thuiskomt. Dat is niet prettig, zeker in oorlogstijd. Soms zou Anneke willen dat hij een beroep koos waarbij hij gewoon overdag kon werken. Ook al staat dat wat minder dan verzekeringsagent. Op de zijkant van het huis richting stad, boven de kippenren, heeft hij een groot emaillen bord met een dame met hoepelrok en paraplu gespijkerd. Omdat het huis in een bocht ligt is het van veraf te zien. De Duitsers verdenken, waarschijnlijk na aangifte van een NSB’er, hem ervan dat het ophangen van dat bord met “De Eerste Nederlandsche” erop een uiting is van nationalisme. Hij maakt er geen punt van en hangt het bord op van de andere verzekerings-maatschappij waar hij voor werkt: “De Bataafsche”.

“Weten die Duitsers en hun meelopers veel,” zegt hij. Ze krijgen er ook nog wat geld voor van de verzekerings-maat­schappij.

 Ze wou dat hij ’s avonds thuis was, zeker nu het tweede op komst is. En nu opa en opoe gaan verhuizen. Ze ziet zich al ’s avonds in haar eentje met twee kinderen zitten. Als hij thuis is, is hij met zijn administratie bezig of in de hof met zijn planten of met het graven van de schuilkelder.

            Tonnie is al een ruim een jaar en een echt handenbindertje geworden. Ze klimt overal op, zelfs op het aanrecht. Levensgevaarlijk. Anneke kan dat allemaal niet in de gaten houden en voor haar moeder is die kleine rakker te vlug. Opa doet zijn best. Maar hij hoest steeds meer en raakt daar helemaal uitgeput van. Steeds vaker gaat hij het trapje van de opkamer op en kruipt in bed. Anneke maakt zich ongerust, ook voor de kleine. Het is goed dat ze verhuizen. Zeker nu er een andere kleine op komst is.

            Opa proeft van de soep. Mag Tonnie ook wat? Jawel, maar de lepel is nog te vol. Hij zal er eerst wat vanaf slurpen. Tonnie lacht. Dat is een vreemd geluid hè? Eigenlijk is de lepel veel te groot voor Tonniekes kleine mondje. Maar aan de punt gaat het wel. Wat is dat nou? Kan zij ook al slurpen?

            Kijk, daarom maakt Anneke zich zo ongerust. Want haar vader is duidelijk ziek. Er wordt niet over gepraat. Haar vader en moeder praten sowieso weinig met elkaar. Ze heeft zich altijd afgevraagd of ze eigenlijk wel bij elkaar passen. Moeders eerste man is overleden, daar is haar halfzuster Bet uit Sas van. Een van de weinige keren dat moeder een paar zinnen achter elkaar zei, was toen haar zus Saskia en zij op dezelfde dag trouwden en haar zus in Nijmegen ging wonen. De man van haar zus kon hier geen werk meer vinden in de schoenindustrie en daar wel.

“Als je naar Nijmegen verhuist, zie ik je nooit meer,” zei haar moeder. “Dat overleef ik niet.” Gelukkig zien ze Saskia nog regelmatig, dat is erg meegevallen.

Het is een miskraam geworden en hij was er niet bij. Daar was ze al steeds bang voor geweest, dat hij er niet bij zou zijn. Toch kon hij er niets aan doen, want het kwam een paar weken te vroeg.

            Anneke had steeds in haar hoofd het zinnetje zitten: “Als het erop aan komt, ben je er niet bij.” Of dat zo zou zijn wist ze helemaal niet, maar ze was er wel bang voor. Ze wist ook dat ze hem daarmee kwetste, maar omdat dat zinnetje in haar hoofd zat moest het er ook uit, hoe ze zich ook voornam om het voor zich te houden. Ze heeft er meteen spijt van en begint zelf te huilen. Hij komt de hele dag, het is zondag, niet uit de kuil die hij aan het graven is voor de schuilkelder.

Het is doodgeboren, ik wist al een paar dagen dat het niet goed zat, want ik voelde niets meer. Mijn moeder, die nog elke dag uit Sas naar hier komt lopen om met huishoudelijke karweitjes als aardappels schillen en groente schoonmaken te helpen, laat wel eens merken dat ze dan ook niet had hoeven te verhuizen. Mijn ouders wonen nu naast Bet in een van de lage huisjes met rieten dak waarin Bet en haar gezin ook nog gewoond hebben. Ik vond het niet verantwoord om zo`n zieke man als mijn vader in één huis te laten leven met kleine kinderen. Die zijn het meest kwetsbaar, zeker met dat oorlogseten.

            Leo’s zuster Jo en haar man Piet, die zo dicht bij het vlieg­veld wonen, op amper tweehonderd meter, dat ze nauwelijks meer thuis durven te slapen, doen dat nu vaak hier. Hun zoon slaapt verderop aan de Lange Weg bij het gezin van opa Weels. De Duitsers hebben het vliegveld flink uitgebreid en tot een belangrijke uitvalsbasis voor hun jagers en bommenwerpers gemaakt en daarmee ook tot een voornaam doelwit voor de Engelsen. Laten we eerlijk zijn, rond die miskraam kon ik de hulp van Jo best gebruiken, al is ze dan wat bazig.

            Als Leo thuis is werkt hij aan zijn schuilkelder in de hof. Haast heeft hij nooit. De oorlog moet lang duren, willen we er nog iets aan hebben.

Mijn vader is overleden aan tbc. Ik had altijd al een vermoeden dat hij dat had. Hij is maandenlang niet meer uit bed geweest en uiteindelijk doodgegaan in het kamertje waar tot zeven jaar geleden Bet en Toontje hun winkeltje hadden. Nu hebben ze een grote winkel met woonhuis ernaast. Bet heeft ook nog jonge kinderen. Die wonen dan wel niet in hetzelfde huis als mijn vader en moeder, maar toch. Die dokters zouden meer open kaart moeten spelen. Ze doen alsof gewone mensen onnozel zijn.

            Ik heb een foto laten maken van Tonnie met het grote buurmeisje Ineke dat altijd met haar optrekt. Ik liet die foto trots aan iedereen zien en sommigen zeiden “ja mooi” en anderen zeiden heel weinig en knikten en gaven hem terug, tot iemand zei: “Maar Anneke, zie jij dat dan niet? Dat kind is doodziek! Kijk eens naar die ogen en die koortswangen. Dat kind moet naar een dokter!”

            Daar ben ik geweldig van geschrokken, want inderdaad. Misschien had ik het gewoon niet willen zien. Ik ging naar de dokter en ik zei: “Dokter, ik wil weten of mijn kind tbc heeft.”

            “Hoe kom je daarbij, Anneke?” zei hij. “Je hoeft toch niet meteen het ergste te denken.”

            “Ik wil het weten, dokter,” zei ik, “mijn vader had ook tbc en dat hebben we ook veel te laat gehoord en nooit is er wat gedaan om mijn kind daartegen te beschermen.”

            “Rustig maar,” zei hij, “als iemand tbc heeft wil dat nog niet zeggen dat hij ook een gevaar is voor anderen. Daarvoor moet je zogenaamd ‘open’ tbc hebben.”

            Een week later hoorde ik dat Tonnie inderdaad tbc heeft. Ze ligt nu in onze slaapkamer aan het raam zodat ze de straat kan zien want het kan lang gaan duren. Ze vindt het maar raar: die kinderen die altijd buiten spelen. En die zullen het op hun beurt wel vreemd vinden dat zij daar altijd voor het raam ligt. Over een maand wordt ze drie. Normaal had ik haar kunnen aanmel­den voor de fröbelschool voor over een jaar. Zonde dat ze nu net ziek is.

Ik loop alweer op zeven maanden. Jo en Piet wonen al een tijdje bij ons in, want hun huis bij het vliegveld is door de Duitsers in beslag genomen. Ze hadden daar toch weg gemoeten, want sinds de geallieerden in Frankrijk staan, wordt het vliegveld praktisch elke week gebombardeerd.

            We hopen dat Tonnie gauw in het sanatorium kan worden opgenomen. Iedereen verwacht wel dat de oorlog nu vlug is afgelopen. We kijken erg uit naar de geboorte van ons tweede kind. Ik heb het gevoel dat deze keer alles goed gaat. Aan mij zal het niet liggen, daar ben ik van overtuigd. Maar er kan zoveel van buitenaf gebeuren.

            Leo fietst al maanden op houten banden. Dat maakt het hem nog moeilijker om ’s avonds voor spertijd, dat is acht uur, thuis te zijn. Ik heb al een paar keer doodsangsten uitgestaan omdat hij te laat was. Tot overmaat van ramp werd zijn fiets door een Duitse soldaat gevorderd. Toen heb ik hem voor het eerst echt kwaad gezien! Zo boordevol verontwaardiging dat hij niet te houden was. Iedereen waarschuwde hem voorzichtig te zijn, maar hij ging naar de Duitse kommandant, speelde in het beste Duits dat hij als vroegere grensbewoner een beetje kende zo op over zijn Lebensunterhalt!, kranke Tochter! und  zweite Kind auf  Komst!, dat wonder boven wonder hij zijn fiets terugkreeg. Hij vertelt het trots, terwijl hij net als zijn vader aan zijn pijp trekt.

            “Anders waren die moffen nog niet jarig geweest,” voegt hij eraan toe.

            O ja, de schuilkelder is ook al een paar weken klaar.

We hebben ons tweede kind gekregen, een jongen. Alles is prima gegaan. We hebben hem Jan genoemd naar mijn vader Johannes die een paar maanden geleden is overleden. Peetoom is Toontje geworden, de man van Bet, en hij is zeer vereerd.

“Dat heb je goed gedaan, schoon meidje,” zei hij tegen me, “jij laat zien dat je me meer waardeert dan je vader altijd heeft gedaan.”

Jantje is meteen na de geboorte door zijn peettante Jo de schuilkelder ingebracht, want zo hevig als op die dag was het vliegveld nog niet eerder gebombardeerd.

“Er waren verschillende aanvalsgolven,” zei Leo en: “Maar goed dat we die schuilkelder hebben!” Het deed mij in ieder geval goed dat Jantje betrekkelijk veilig was. Maar het blijft vreemd dat je een kind ligt te krijgen terwijl de vliegtuigen over brommen en de explosies en het afweergeschut klinken. En dat je dan eigenlijk ook nog blij bent met die vliegtuigen en die explosies, als ze maar het juiste doel treffen. Tonnie lag toen gelukkig al in het ziekenhuis in de stad. Tot er plaats is in het sanatorium in Tilburg. Ze was te ziek om nog langer thuis te blijven, bovendien zou ik gaan bevallen. Ik ben er blij om, ik neem aan dat de Engelsen geen ziekenhuis bombarderen. Niet met opzet tenminste, maar de andere missers zijn ook vaak fataal geweest. En Leo zegt dat de vliegtuigen altijd uit het zuiden of zuidwesten komen, dus niet over de stad op het vliegveld afgaan, dat is teveel risico vanwege het Duitse afweergeschut dat vooral rond Philips staat. Laten we maar hopen dat het allemaal waar is.

Dit is dus wat ik bedoelde met die missers die voor de bevolking fataal zijn. In de straat en wat verderop in de buurt van mijn zuster Bet zijn in Sas twintig doden gevallen en nog veel meer gewonden. Weer door te vroeg losgelaten bommen van de geallieerden. Wat is dat toch?

            “Dat is angst bij die vliegeniers dat ze getroffen worden boven het vliegveld en dan door hun eigen bommen exploderen,” zegt Leo. In ieder geval is bij Bet iedereen ongedeerd, ook mijn moeder. De hele dag zijn er vliegtuigen over gevlogen, allemaal naar het noorden. Nog een kwestie van een paar dagen, zegt iedereen, ze zijn de Belgische grens al over.

Zo bang ben ik nog nooit geweest! De bevrijders waren er de volgende dag al en gevochten is er hier in het dorp eigenlijk niet. Wel in mijn geboortedorp, vijftien kilometer hier vandaan, ook nog toen wij hier al waren bevrijd.

            Maar wat gebeurde er op de dag van de bevrijding van de stad? De Engelsen stonden midden in Eindhoven en toen kwam, terwijl er de hele dag geen Duits vliegtuig was te bekennen, de Luftwaffe plotseling terug. Er was nog nauwelijks afweergeschut, de bommen treffen de Engelse munitiewagens, tankwagens worden geraakt, er ontstaan hevige branden. Tweehonderdvijfentwintig mensen sterven, om van de gewonden maar niet te spreken. En ondertussen ligt ons doch­tertje daar midden in de stad in het ziekenhuis! Op nog geen honderd meter er vandaan ligt alles plat. Maar het ziekenhuis blijft ongeschonden. De volgende morgen is Leo daar bij Tonnie. Het is er een heksenketel vanwege de honder­den doden en gewonden. Maar Tonnie ligt daar rustig achter glas naar de drukke gang te kijken en vertelt dat er allemaal soldaten naar haar hebben gezwaaid.

            Nu we, met zijn vieren ondertussen, dit alles hebben over­leefd, zal de rest ook wel goed komen. Als er maar gauw plaats is in het sanatorium.

Anneke

Tonnie heeft haar eigen ledikantje moeten meenemen naar het sanatorium in Tilburg. Er is nog aan vanalles gebrek, ook aan bedden. Leo had het al van tevoren met de lijnbus meegegeven, dat wil zeggen eerst uit elkaar gehaald en dan de bodem en de poten en de kanten op elkaar gelegd en op zijn precieze manier met touwtjes aan elkaar gebonden. En de chauffeur kreeg behalve de normale vrachtprijs ook instructies waar hij het af moest geven en bovendien een fooitje. Leo keek de bus na, eigenlijk vond hij dat hij er zelf bij moest blijven wilde het allemaal goed gaan.

            De volgende dag stapten wij zelf met Tonnie en twee kartonnen koffers op de bus. Ze was wel normaal aangekleed en kon ook wel lopen maar ze moest toch veel gedragen worden, ze was gewoon te ziek.

En ik sjouw met Jantje en Rietje, die anderhalf jaar na hem geboren is en Hennie die weer anderhalf jaar daarna geboren wordt, steeds naar het consultatiebureau in het patronaat. Niet alleen voor de normale controle op gewicht en de prikken tegen pokken en mazelen, maar steeds weer om te laten constateren dat geen van de andere kinderen tbc heeft. Hoewel ze er wel mee in aanraking zijn geweest, want het kruisje op hun arm wordt een grote rode vlek, een bult zou je het zelfs kunnen noemen, want het oppervlak is duidelijk verhoogd.

            Maar dat is een goed ding, leg ik aan iedereen uit, die kleine besmetting, want daardoor kunnen mijn kinderen nooit van hun leven meer tbc krijgen. Je kunt die kleine besmetting eigenlijk beschouwen als een inenting tegen tbc, zoals die prikken tegen mazelen en pokken… als de vrouwen begrijpen wat ik bedoel. Zodat het rood opgekomen kruisje bij mijn kinderen eigenlijk beter is dan het niet opgekomen kruisje bij andere kinderen. Want het niet opgekomen kruisje wil weliswaar zeggen dat die kinderen geen tbc hebben, maar dat is maar een momentopname, dat is geen enkele garantie dat ze het niet elk moment kunnen krijgen. Wat niet wil zeggen, zeg ik, dat een opgekomen kruisje altijd iets goeds is, natuurlijk niet, maar in het geval van mijn kinderen wel, snappen jullie? zeg ik.

Leo is nu nog meer van huis. Er is geen avondklok meer die er voor zorgde dat hij meestal voor die tijd thuis was, bovendien gaat hij een keer per week op de fiets naar het sanato­rium in Tilburg. Dat kost een hele dag en die moet voor zijn verzekeringswerk natuurlijk ingehaald worden. Hij zegt zelfs dat het eigenlijk niet in één dag kan, want dat de tijd dat hij bij Tonnie kan zijn dan niet de moeite waard is. Daarom blijft hij het liefst bij zijn neef in Hilvarenbeek slapen. Maar ik weet dat hij, als hij alle tijd van de wereld zou hebben dat ook zou doen, want die neef is een van de weinigen waar hij goed mee kan opschieten. Dus laat hij zich de gelegenheid niet ontnemen om daar eens een avondje te zitten ouwebetten.

            Ik kan niet rondkomen van het geld dat hij verdient met de verzekeringen, ook al hebben we groente en fruit uit eigen hof. Een kind in het ziekenhuis kost ook extra. Elke zondag gaan we samen met de bus die kant op. We hebben dan wel kippen en een paar konijnen, de kruidenier en de slager moeten toch betaald worden, al mag ik dat één keer per drie maanden van de kinderbijslag doen. Leo heeft totaal geen besef wat dingen kosten. Hij telt zijn geld van de verzekeringen en begrijpt niet dat het niet veel voorstelt tegenover wat er allemaal in een gezin als dat van ons wordt uitgegeven. Hij noemt prijzen en zegt: “Dat kan goed een hele gulden kosten”, terwijl het dan bijvoorbeeld wel vier keer zoveel is geweest.

            Maar nu hebben ze hem een varken aangepraat. Hij heeft het alleen nog maar over zult en spek en balkenbrij zoals ze dat vroeger bij hun thuis hadden. Hij vertelt wat ze volgens mij tegen hem gezegd hebben: “Je hebt toch een hof met groente en fruit en daarvan allerlei afval. Rot fruit en rotte aardappels eet het ook, dat vindt zo ‘n beest juist lekker! En die kinderen laten toch ook eten staan wat anders maar wordt weggegooid. Nou, dat eet dat varken allemaal, dat is een soort vleesmachine. Dat etensafval stop je erin en binnen een jaar krijg je er worst en ham en spek voor terug. In één jaar! Wat wil je nog meer! Aan de slager zul jij niet veel geld meer uitgeven.”

            “Je hebt trouwens een broer die het varken kan slachten,” hebben ze tegen hem gezegd. “En je zusters zullen je helpen om het om te zetten in worst en vlees. Het hoeft allemaal niks te kosten.”

            Ik weet het niet: kippen, konijnen, weer een varken erbij. Dat moet toch ook allemaal eten gegeven worden, en wie moet dat doen en wanneer?

            Neem nou het omkeren van de granieten drinkbak van de kippen. Dat moet, want het water is na één dag modder. Die bak moet je optillen en dan omkieperen. Hem langzaam laten zakken, dat lukt je niet, daar is hij te zwaar voor. Maar als hij een beetje ongelukkig uit je handen glijdt, krijg je met een enorme plets de moddergolf recht tegen je aan, midden in je gezicht, om het over je kleren maar niet te hebben. En dan moet het ding weer worden teruggedraaid.

            Wie plukt het gras voor al die beesten? De mensen in de buurt die wat handiger zijn snijden het gras, soms zelfs met een sikkel. Maar voor een scherp mes hoef je bij ons niet aan te komen, laat staan dat we een sikkel hebben. Zelf is hij er door de week niet voor het donker is. Ik ken wel een paar mensen met een varken, we zouden heus niet de enigen zijn, maar ik ken nog meer mensen zonder varken. En waarom moeten wij nou net weer bij degenen mét een varken zijn? God-zal-me-laze­ren!

            Al die beesten die gevoerd worden trekken toch ook weer ongedierte zoals ratten aan. En die hebben we al genoeg gehad of hebben we misschien nog wel. Ik zie hem nog op het hooi­schelfje boven de schuur bezig, helemaal buiten zichzelf, een kop zo rood als vuur, aan de riek in zijn hand een bloedende rat van een halve meter groot. Ze piepten, nee gilden, die beesten, en renden alle kanten op, sprongen naar beneden, waar ik op mijn beurt begon te gillen. En al heeft hij er dan een stuk of vier aan de riek gestoken, waar zijn degenen gebleven die ontsnapt zijn? Ik geloof er niks van dat er één kat in de buurt is die zo`n beest aan kan. Die zitten gewoon te wachten om terug te komen. Als ze er al niet zijn. Hij klimt heus niet elke week op de hooischelf met gevaar van er doorheen te vallen. Ik vind het maar niks al die beesten met die kleine kinderen, ik heb al genoeg te prakkiseren met Tonnie die moet worden geope­reerd. Maar maak hem dat maar wijs.

Tonnie komt thuis

“Ga maar vast, Jantje,” zegt Leo.

     Hij haalt op zijn fiets Jantje nog in voor die bij het zijpad naar de Schoolstraat is. Hij gaat rechtdoor en Jantje moet linksaf. Jantje kijkt zijn vader na. Als deze zich half omdraait en zwaait, roept Jantje: “Doe de groeten aan Tonnieke!”

     Jantjes zusje ligt al een paar jaar in het sanatorium in Tilburg, ze heeft een gat in haar long, tbc. Leo fietst een keer per week naar haar toe, het is veertig kilometer. Hij combineert het met het langsgaan van verzekerings-klanten onderweg. Zondags gaan Anneke en hij samen met de bus. Jantje mag pas langskomen als Tonnie is geopereerd en bijna beter is. Hij verheugt zich er erg op, hij zal allerlei leuke dingen voor haar vlechten van reepjes papier. Dat heeft hij van de zuster van de bewaarschool geleerd. Voor de reepjes belt hij aan bij de sigarenfabriek en krijgt ze dan door het loket aangereikt. Hij zal Tonnie misschien wel een kusje geven, iets dat ze bij hun thuis eigenlijk onder elkaar niet doen.

     “Wat komt die gek hier doen?” zegt Tonnie. Jantje begint te huilen. Is dat Tonnieke waar zijn ouders altijd over verteld hebben? Wat een kreng! Hij kent haar eigenlijk alleen van de foto. Hij was nog te jong toen ze jaren geleden werd opgeno­men. En nu mocht hij haar toch zien nog voor ze thuis was. De nonnen hadden over hun borststuk waaronder vroeger hun hart zat gestreken, zei vader. Als je namelijk iets lang niet ge­bruikte, raakte je het kwijt, viel het af. Zo ging dat in de natuur. Jantje moest maar goed opletten en regelmatig een plasje doen. Daarom staat hij meer dan de andere kinderen met zijn buik vooruit en een pijp van zijn korte broek hoog opgetrokken tegen een struik.

     Kort voor Tonnie naar huis mag loopt ze weg. Als ze het bos rond het sanatorium uit komt, ziet ze voor het eerst in jaren een straat, andere mensen dan nonnen, ziet ze dieren, fietsen en auto’s. Pal voor haar stopt opeens de bus. Daar schrikt ze zo van dat ze teruggaat. Weer in bed slaat ze de non die haar speeltje wil afnemen vlak in het gezicht.

     Ze is het jongste meisje met tbc dat een longoperatie heeft overleefd. Ze heeft in het sanatorium vriendinnetjes gehad die het niet hebben gehaald. De artsen zijn zo trots op hun succes dat ze haar foto door het hele land willen verspreiden. Maar Leo staat dat alleen maar toe in het noorden van Nederland, hij wil zijn kind en zijn gezin beschermen. Maar als Anneke en Tonnie kwaad op hem zijn zeggen ze dat hij gewoon een schijterd is.

     Tonnie moet als ze uit het sanatorium komt de lagere school in drie jaar doen. Ze is ondertussen negen. De nonnen hebben haar niet meer geleerd dan de catechismus, en dat nog alleen omdat ze in het sanatorium haar eerste communie moest doen. Maar het lukt haar wonderwel, op het eind van de zesde klas is ze zelfs de beste. Toch mag ze alleen maar naar de huishoudschool, ze moet thuis helpen, er zijn dan al zeven kinderen – elk jaar is er een bij gekomen – en er zal er nog eentje bij komen. Jantje heeft het maar moeilijk met zijn oudere zus die voor tweede moeder speelt. En makkelijk heeft hij het toch al niet.

(uit Aan de Lange Weg, roman van Meurs A.M., 3e, geïllustreerde, druk 2009,
in Nieuwstaat alleen nog verkrijgbaar: Boekwinkeltje Wonderland (geen verzendkosten NL en België, u koopt bij en steunt de auteur, op verzoek gesigneerd)  

#MeursAM, #AandeLangeWeg,#BoekwinkeltjeWonderland, #Meerveldhoven, #Veldhoven, #Zeelst, #Sas, #Eindhoven, #MarketGarden, #2eWereldoorlog, #Klokkenberg, #tbc, #Tonnie, #Gerrie

Tientallen jaren nadat de verhalen van de Lange Weg zich afspeelden, is er op twee plaatsen een groepje mensen over Heintje van der Horst aan het praten, de man van de fritestent die de dag daarvoor dood op zijn binnenplaats is gevonden. Een groepje mannen dat in een dorpje in de buurt bij elkaar is, waaronder Tinus die nog voor Heintje gewerkt heeft, én, bij een van hen thuis, een groepje vrouwen, de Vrouwen van de Eerste Huizen die Heintje van jongsaf in de gaten hebben gehad: “Het was altijd al een apart mannetje.”

We beginnen bij de mannen.

Tinus

“Hij begon ergens aan maar hij maakte niks af.”

 “Dat was Heintje.”

“Er zijn verschillende mensen flink rijk geworden aan wat híj was begonnen.”

            “Hij zei altijd: ‘Als ik dood ben zijn mijn kinderen miljonair.’ “

“En dat zou dan bijna gelukt zijn, met dat laatste zou hij eindelijk de grote klapper hebben gemaakt.”

“De stenen, de kozijnen, alles voor de bouw van de nieuwe behandelruimte, met keukentje, toilet en wachtruimte, stond klaar, een secretaresse had hij al.”

            “Een secretaresse, dan weet jij wel waarvoor.”

            “Kom, zijn vrouw is ook niet gek, dat is een bijdehante boerendochter.”

“Die moet toch geweten hebben dat hij de zaak besodemieterde.”

“Dat moeten veel mensen geweten hebben, maar niemand deed een mond open.”

            “De mensen willen beduveld worden.”

“En als jezelf bedonderd bent, is je troost dat anderen er ook in trappen.”

“Er waren anders heel zielige gevallen bij, mensen die op sterven na dood waren, en voor het zover was door Heintje nog helemaal kaal werden geplukt.”

“De man die het verdiende heeft het getroffen.”

“Je bedoelt Hein, niet zijn klanten.”

            “Zoals ik zeg, ik gun niemand de dood maar in dit geval is veel mensen een hoop ellende bespaard gebleven.”

            “Sinds hij op televisie was geweest kwamen ze uit het hele land en stond de telefoon roodgloeiend.”

“Hij zou schat- en schatrijk zijn geworden.”

“Maar het ging niet door, een paar dagen later lag hij op de binnenplaats.”

“Dood.”

“Als een pier.”

“Het lijkt of je er niet rouwig om bent.”

“Ik kan er niet om huilen.”

“Jij hebt toch ook nog voor hem gewerkt.”

“Dat is het hem juist, ik weet precies hoe hij was.”

“Dan heb je er toch ook aan verdiend.”

“Geen cent.”

“Maar je hebt er wel aan meegewerkt.”

“Tot hij te ver ging.”

            “Wat is te ver? Hij beduvelde de zaak toch vanaf het be­gin”.

“Dat zal ik je vertellen.”

De drie andere mannen schuiven hun stoel dichterbij.

De Vrouwen van de Eerste Huizen

“Honden heeft hij altijd gehad,” zegt Hanna Bosmans van de Eerste Huizen. “Ik zie hem nog door het dorp lopen met zijn honden en zijn pak, als een Oostenrijker, zo`n groen pak, zo`n broek, hoe noemen ze die, ja een knickerbocker, en met van die veren op zijn hoed. Zo ging Heintje van de Schoolstraat naar het Broekland. Hij viel wel op. Maar hij werd tien keer wereld­kampioen met zijn honden.”

“Twaalf keer. Ja, honden heeft hij altijd gehad,” zegt de oudste dochter van Meijer met haar zware stem.

“Toen die van ons nog snotneuzen van een jaar of tien waren, vertelden ze al dat ze, samen met jongens van de Broek­landweg, achter de huizen van de Schoolstraat, boven een gat in de grond met ijzeren staven erop, pens uitkookten voor die honden van Heintje. Dat vonden ze prachtig dat vuurtje stoken. En soms mochten ze ook met die honden naar het Broekland.”

Dat was in hoog tempo Hanna Knietel.

Maar wat doen die namen ertoe, we laten ze verder maar weg.

“En achter op de plaats stonden dan de hokken van de wereldkampioenen, met naam en jaartal erboven, en met de namen van de nazaten van de kampioenen, want daar werd natuurlijk mee gefokt, dat kampioenschap moest zijn geld dubbel en dwars opbrengen.”

“Ja, maar dat was wel later.”

“Maar daar stopte hij dan weer mee, want hij maakte niks af.”

“Dat laatste is zo, maar van die honden moet je dat toch niet zeggen, want die had hij vanaf het begin, werd tien of twaalf keer wereldkampioen en stopte pas tien jaar geleden, toen hij met hondenvoer bezig was, weer aan duiven begon en aanving met zijn geneespraktijken.”

Ze sprak het laatste woord uit als was het een vies woord.

Hij is begonnen op de weverij, waarschijnlijk al op zijn veertiende, zoals veel jongens in die tijd. Er waren twee fabrie­ken in het dorp. Het was of de sigarenfabriek of de weverij. Of je moest naar de stad en dan werd het techniek: Philips of DAF. Sigaren maken was niets voor Heintje. Weven trouwens ook niet, zoals na een paar jaar wel duidelijk was.

Elke week weer werd hij met nog twee anderen bij de baas geroepen. Voor hen hing hun weefwerk, er waren stukken af en het zat vol gaten. De baas begon te vloeken: “Godgodgod-verdomme… Gòòòòòdgodgod-godverdomme…” Tien minuten lang. De jongelui lieten het gelaten over zich heen gaan. De week daarop was het weer hetzelfde en de scène herhaalde zich.

Heintje is meer dan tien jaar op de weverij gebleven. Het is de enige baas die hij ooit heeft gehad. De laatste jaren had hij er zijn fritestent bij. Op het pleintje.

Dat zag je in die tijd, begin jaren vijftig, overal verrezen er fritestenten, ook in de nieuwe wijken, druk bezocht door jongelui die het eten thuis beu waren. Er stonden meestal een man en een vrouw in die dit naast hun werk en hun gezin deden. Ze maakten heel lange dagen en zagen er slecht uit, ook door de gebrekkige ventilatie en waarschijnlijk omdat ze thuis veel restjes uit hun eigen tent aten, want eten weggooien deed je in die jaren na de oorlog niet en de koelmogelijkheden waren nog zeer beperkt.

Maar we hebben het over Heintje van der Horst. Toen Heintje nog een frituur begon, aan de Lange Weg, stopte hij bij de weverij. Daar haalden ze opgelucht adem en Heintje deed dat ook, voortaan was hij zelfstandig.

Tinus

Hein praatte niet veel, maar als je langere tijd met hem alleen was, en hij bovendien jou niet veel meer had te vragen omdat hij alles wist wat hij van jou te weten kon komen, dan begon hij zelf te praten. Blijkbaar had hij toch de behoefte om dingen uit te leggen, om hardop te zeggen wat hij dacht en waarom hij iets deed. Dat was dan weer het vertederende aan zo`n uitge­kookt mannetje.

            “Had ik dan soms naar de sigarenfabriek moeten gaan?” zei Hein. “Dat gefrot was helemaal niks voor mij. Ha, ik begrijp het al, jij denkt: als hij van die gevoelige handen heeft waarmee hij, door ledematen te bestrijken, mensen kan genezen, dan moet hij ook een aardige sigaar in elkaar hebben kunnen draaien. En dat weven ging inderdaad voor geen meter.

Maar ik moest toch vanaf mijn veertiende mee de kost ver­dienen, zo ging dat toen. Maar waarschijnlijk had ik in die tijd, en nu heb ik het over de tijd dat ik al een eind in de twintig was, ook helemaal niet kunnen strijken, waarschijnlijk heeft zich dat moeten ontwikkelen. Sterker, misschien zou ik nú wel kunnen weven en zelfs een sigaar met de hand kunnen maken, als ik dat zou willen.

            Kijk, dit heb ik in die fritestent wel geleerd: als mensen praten, moet je niet veel zeggen. Op het moment dat jij van je instemming blijk wil geven of een vraag wil stellen, zijn ze van hun à propos. Laat ze zelf proberen om de stiltes te overbrug­gen, dan praten ze snel verder. Zeg hoogstens een keer ‘o’ of ‘ah’ of ‘ja’, of kijk iemand gewoon even aan, dan gaan ze vanzelf weer door. Maar kijk iemand niet te lang recht in de ogen, want dan werkt het averechts, dan beginnen ze verlegen te lachen en zeggen: ‘Is er iets?’ en sommigen denken zelfs dat je op ze valt.

            Als je een vraag stelt, doe het dan onverschillig, alsof je de vraag stelt om de ander een plezier te doen en alsof je er niet helemaal met je gedachten bij bent, of nog beter: alsof het vertelde je aan het denken heeft gezet. De ander zal heel blij zijn met die vraag, het is voor hem het teken dat zijn verhaal aandacht krijgt.”

De Vrouwen van de Eerste Huizen

Dat ging goed met die frieten, dus dat moest groter. De hele familie Van der Horst zat op een gegeven moment aardappels te schillen. Hein kon het niet meer alleen af in zijn fritestent die eerst nog op het zand naast de nieuwe kerk stond. De caféboer­derij op de hoek werd afgebroken, er kwam een rij huizen met een café en winkels. Het zand werd een plein, een winkelcen­trum dat meer publiek trok, niet alleen jongelui meer. Hij nam mensen aan om naast hem in de fritestent op het pleintje te staan en ook voor de andere fritestent aan de Lange Weg. En die aan de Lange Weg was al geen tent meer, dat was een huis, daar kon je al binnenkomen, je hoefde niet in de kou te wach­ten, het was er wel smal, er stonden twee geplastificeerde tafeltjes en stoeltjes achter elkaar tegen de muur, maar je kon even gaan zitten, zeker als het niet druk was.

Maar op zaterdag- en zondagavond stond Heintje nog graag op het pleintje bij de kerk en luisterde naar de jongelui die een slok teveel op hadden, hem vanalles vertelden waarmee hij zijn voordeel kon doen, want Heintje dacht verder, maakte nieuwe plannen, dus luisterde hij en kwam, tussen de uitroepen van “Hein, gooi er voor mij nog een halve haan in”, “Voor mij een loempia”, heel wat te weten.

            Toch was een van de jongens die bij Heintje zogezegd het vak geleerd hadden hem te slim af. Toen er een winkel op het plein leeg kwam, bleek de jongen deze gehuurd te hebben en bovendien in het bezit te zijn van alle papieren om er een cafetaria te beginnen. Dat had niemand Hein kunnen vertellen. Die concurrentie betekende na meer dan tien jaar het einde van de fritestent op het pleintje. Hein stopte meteen ook aan de Lange Weg.

Tinus

“Ik had er toch al genoeg van,” zei Heintje. “Bovendien had ik veel werk met mijn honden. Ik werd elk jaar wereldkampioen. Iedereen wilde een jong van een van mijn kampioenen. Daar moest op de juiste manier mee gefokt worden. Ik reisde soms naar Engeland om ze te laten dekken.

            Ik moest nog veel leren, ik had natuurlijk van de jongen die bij mij gewerkt had en voor zichzelf was begonnen geld moe­ten lenen, zogenaamd om ergens anders opnieuw te beginnen, of ik had een grote bestelling bij hem moeten plaatsen en dan, in plaats van te betalen, me failliet moeten laten verklaren. Maar zoals ik zei: ik moest nog veel leren.

Slaatjes, daar heb je niet eens zo`n hete bak met vet voor nodig, alleen aardappelen, ze kunnen van wat mindere kwaliteit zijn, worden toch gekookt, verder mayonaise, boterhamworst en een zilveruitje. En als het seizoen er voor is, kun je er een blaadje sla onder leggen. En wanneer je die aardappels op het juiste moment koopt, bijvoorbeeld als ze rijp zijn en dan wacht tot het gaat regenen, dan moeten ze van het land en betaal je er praktisch niks voor, en als ik misgok heb ik altijd nog de aardappels van de familie van mijn vrouw achter de hand.”

Hein zei dus nooit zoveel, luisterde altijd meer naar de mensen, maar als we zo bezig waren met duivenkooien uit te laden kwam hij los. Dan begon hij over het verleden en ook over zijn toekomstplannen. Dan vertelde hij dat, wanneer hij er niet meer zou zijn, al zijn kinderen stuk voor stuk miljonair zouden zijn. En ik moet nu toegeven dat het weinig had gescheeld.

De Vrouwen van de Eerste Huizen

Hein begon slaatjes te maken in een vroegere bakkerswinkel, helemaal in de Rechtestraat. Bij hem thuis in de Schoolstraat stond het op de binnenplaats vol hondenhokken, het voer voor de honden werd klaargemaakt in de keuken waar jarenlang de aardappels voor de frites waren geschild. Zijn vrouw was allang blij dat hij voor zijn slaatjes een ander plekje vond. Hein leverde aan de fritestenten en cafetaria’s in de buurt, en ook enkele slagers verkochten zijn slaatjes.

            Maar Hein maakte niks af. Hij stopte ook met zijn slaatjes. Maar hij was toen blijkbaar nog niet zo slim om de zaak onderhands te verkopen. Al doende leert men. Wel was hij al zo ver dat hij zich failliet liet verklaren om zo van zijn schulden af te komen.

Tinus

Heintje zei: “Kijk, zo`n friet, zo`n kroket, zo`n slaatje, allemaal aardappels, dat kennen we wel; bokworst, braadworst, frikadel, halve haan ook. Een loempia heeft net dat vleugje van het oosten, nieuw, exotisch. Dat begint bij die jongens die in Indië en Korea gezeten hebben en bij die Molukkers die hier zijn gekomen, en de rest volgt vanzelf. Het was niet voor niks dat de afhaalchinezen net in die tijd zo`n enorme opgang maakten. Misschien had ik zelf een chinees restaurant moeten beginnen. Maar ook al zou ik er een paar echte Chinezen in gezet hebben, de mensen zouden toch net gedaan hebben of het niet helemaal echt was, het zou toch de chinees van Heintje van der Horst gebleven zijn die vroeger een fritestent had op het pleintje.

            Dus ging ik loempia’s maken, niet alleen voor de fritesten­ten en cafetaria’s maar ook voor de Chinese restaurants. Ik ging mee op de brede stroom van de veranderende eetgewoon­ten. Het maakte mij niet uit waar de mensen hun eten gingen halen, overal kregen ze mijn loempia’s. Op een gegeven moment lagen ze ook bij de slagers en in de supermarkten; dan konden de mensen ze zelf thuis bakken.

            Toch kreeg ik ook hier genoeg van. Deze keer was ik wel zo slim om failliet te gaan en de zaak onderhands over te doen aan mijn broer en zwager. Die begonnen aan de Lange Weg, achter de friettent die ik daar gehad had. Het werd te klein en ze gingen schuin naar de overkant van de Lange Weg. Ze zijn er trouwens stinkend rijk van geworden, dus misschien ben ik toch te vroeg gestopt.”

De Vrouwen van de Eerste Huizen

Heintje leerde steeds bij. Eerst dat hij niet zomaar met een zaak moest stoppen als die niet meer liep of als hij er genoeg van had, hij moest zich eerst failliet laten verklaren, dan was hij van zijn schulden af. Toen leerde hij dat hij, zij het onderhands, zo`n failliete zaak nog best kon verkopen. Maar die moest dan wel op een andere plek voortgezet worden.

Wat hij heel moeilijk leerde was dat hij wat minder met nieuwe ideeën bezig moest zijn maar ook eens een begonnen zaak moest afronden. Zijn broer en zwager deden dat wel, ze hadden op een bepaald moment een grote loempiafabriek op het nieuwe industrieterrein waar vroeger het natuurgebied tussen Gender, Run en Dommel was en werden miljonair. Zijn broer kon er trouwens niet lang van genieten, hij stierf jong.

Toen zijn broer en zwager met hun loempiafabriek naar het industrieterrein vertrokken, verplaatste Hein het hondenvoerfa­briekje dat hij ondertussen thuis was begonnen naar de plek aan de Lange Weg waar zij hadden gezeten.

(wordt vervolgd)

(uit Aan de Lange Weg, roman van Meurs A.M., 3e, geïllustreerde, druk 2009,
in Nieuwstaat alleen nog verkrijgbaar: Boekwinkeltje Wonderland (geen verzendkosten NL en België, u koopt bij en steunt de auteur, op verzoek gesigneerd)  

#MeursAM, #AandeLangeWeg, #HeintjevanderHorst ,#BoekwinkeltjeWonderland , #BertjevandeVorst

Volgens velen zijn De Vrouwen van de Eerste Huizen de jus van Aan de lange Weg, zijn zij het die het ook tot een leuk boek maken. Het verscheen in december 2004. Eerst gebeurde er niets. Dan verscheen er een artikeltje in de Ahrenberger en kwam het op gang. Een maand later een pagina in het Eindhovens Dagblad. Toen begon het echt te lopen, het Boekenbal kwam eraan en De Vrouwen van de Eerste Huizen vonden dat ze daar nu ook bij moesten zijn. Een stukje vervolg op Aan de Lange Weg.

De Vrouwen van de Eerste Huizen op weg naar het boekenbal.

Nauwelijks waren de eerste tientallen exemplaren van Aan de Lange Weg verkocht of de Vrouwen van de Eerste huizen waren op weg gegaan naar het boekenbal. Ze hadden besloten, hoewel het boekenbal nog een aantal weken ver weg was, zich thuis al om te kleden. Kwestie van inleving in hun rol vonden ze dat. Ze zouden die kleren dan onderweg wel een keer wassen. Hanna Knietel dacht dat ze het beste als Arnon Grunberg kon gaan, vanwege zijn meisjesachtige uiterlijk. Maar die stem, hoog, beschaafd, bekakt, hoe kreeg ze dat voor elkaar? En Arnon sproeit niet voor zover wij weten, dachten de andere twee vrouwen, ook niet bij de s-en en de t’s, maar dat zeiden ze niet hardop. De oudste dochter van Meijer wil wel als A.F.TH. Dat Geldropse gedoe is een zacht eitje, met een beetje platbrabants geouwehoer, kom je al een heel eind.

Ze willen eerst een bijzondere daad stellen, namelijk de enige schrijver opzoeken die ze ooit hebben gekend en die nu in een inrichting zit. In de Rijks Psychiatrische Inrichting in Best, menen ze. De schrijver was bij een paar dames aan de Lange Weg in de kost geweest. Hij zat altijd boven op zijn kamer op een schrijfmachine te rammelen. Hij schreef vieze boekjes, wisten ze. Hij kreeg er niet veel geld voor. Je moest heel veel vieze boekjes schrijven om een boterham te verdienen. Hij wilde eigenlijk heel andere boeken schijven, zei men, maar men betaalde hem alleen voor vieze boekjes. Daarom was hij op de duur gek geworden. Je zou van minder…

Daar liep iemand. Zouden ze die de weg vragen? “Doe die maar niet,” zei Hanna Bosmans nog nadat ze een blik op de man had geworpen. Waarom niet? Je kon toch niet zomaar zeggen: Nou, als ik die zo eens aankijk, dan weet die het vast niet. Vooruit dan maar.

 “Weet u misschien waar de RPI is?” vroeg de oudste dochter van Meijer op beschaafde toon maar natuurlijk wel haar zware stem. De man keek hen nadenkend aan. Hij dacht na, misschien was het niet zo erg met hem gesteld als dat het leek. Toen antwoordde de man, terwijl hij hen nadrukkelijk aankeek: “Weet ú het?”

Hanna Bosmans trapte plotseling het gaspedaal in en lag met haar hoofd op het stuur van het lachen. Ook de andere twee proestten het uit, terwijl ze de wedervraag van de man herhaalden. Je zag toch al meteen dat die man niet goed was! Omdat ze met al dat gelach niet hadden opgelet, bleek even later dat ze een voetbalveld waren opgereden. Hanna Bosmans was al een keer het veld rondgereden maar kon de uitgang niet meer vinden. “Zet maar op de stip!” proestte Hanna Knietel het uit. Het was er drassig. Op een gegeven moment konden ze niet meer voor- of achteruit. Toen kwam er gelukkig een mannetje het veld oplopen dat ze de weg naar de RPI konden vragen.

“Als je maar gek genoeg doet kom je er vanzelf,” zei het mannetje. Nu konden ze helemaal niet meer. Hanna had de voorwielen zo heftig laten draaien dat ze tot op de bodem van de auto in het voetbalveld zaten en er geen beweging meer in het stuur was te krijgen. “Lopen jullie ondertussen maar vast met die borden langs het veld,” zei ze, “de huizen staan hier vlak omheen, aan de overkant van de straat, en er is altijd wel iemand die kijkt. Toe nou maar.”

Ze hadden leuzen voor op de borden gezocht en die gevonden in de vijftiger, begin zestiger jaren. Natuurlijk toen, zeiden ze, toen hadden wij ons hoogtepunt! Eentje was er van Harry Mulisch uit de Haagse Post, die toen nog het formaat van het Parool nu had. En daarin stond over de breedte van 2 pagina’s: “ Ik ben een groot schrijver, daar helpt geen lievemoederen aan.” Dus dat was op het bord geworden: A.M. is een groot schrijver, daar helpt geen lievemoederen aan. Het andere bord hadden ze van de kaft van Ik, Jan Cremer. Dat was geworden: Aan de Lange Weg, een onverbiddelijke bestseller. Met die borden om liepen de Vrouwen de volgende ochtend door de stoptrein Eindhoven – Den Bosch, waarin ze in Best waren opgestapt. Ze waren die nacht maar in de auto op het voetbalveld blijven zitten. Ze gingen in diskussie met de passagiers. Er waren in de trein mensen die over de Da Vinci Code begonnen. Maar daarmee waren ze bij de Vrouwen aan het verkeerde adres. “Niet bij ons hoor,” zeggen de Vrouwen, “bij ons trekt Aan de Lange Weg een lange neus naar al die boeken, hé dat is een goeie!”  Weet je wat de Vrouwen wel een goed boek vonden? Nou? Hoe God verdween uit Jorwerd van Geert Mak. Maar die is met zijn laatste boek het ouwe wijf van de literatuur en de geschiedenis geworden, doet zijn naam eer aan. Nee, dan Het Zwijgen van Maria Zachea van Judith Koelemeijer. Dat vinden ze wel een voorbeeld, zeker wat betreft verkoopcijfers. Want nu vergeten we al die boeken, zeggen ze, en hebben we het over Aan de Lange Weg. Opeens donderen ze door de trein heen, een luid gepiep en geknars, gegil. Welke gek heeft er aan de noodrem getrokken? Als ze met bulten en blauwe plekken overeind zijn gekrabbeld en de trein tot stilstand is gekomen, gaan ze uit het raampje hangen en kijken naar voren. “Verrek, dat is de bus van onze Harry die daar dwars op de overweg staat!”  “Waar zijn die gekke wijven?” horen ze hun mannen roepen. “Zeg dat ze naar huis komen!” Ze worden met hun allen een poosje in Den Bosch vastgezet, verkleed en wel en met de sandwichborden. En de Vrouwen weten van geen ophouden. Ze hangen de sandwichborden voor de tralies en roepen: “Hé, Bosschenaren, weten jullie dat Aan de lange Weg ook in het Noordbrabantsmuseum ligt? Hé, Bossche bollen…” Volgend jaar zijn ze zeker op het boekenbal, desnoods vertrekken ze gewoon nog een paar weken eerder van huis. En tegen hun mannen zullen ze zeggen dat ze naar Valkenburg gaan.

——————————

Van HetWerk41, Aan de Lange Weg-special van het (toen nog)maandelijks literair kladschrift van Meurs A.M., 11 maart 2005, werden 150 exemplaren genummerd en gesigneerd.

Vervolg van Facebook Willem Adams

Scène 8

Buiten
Sirenes, een geluidswagen die steeds herhaalt dat men binnen moet blijven en ramen en deuren gesloten houden. De BEUL hanteert vaardig de bijl bij het hakken. De KUNSTENAAR kijkt naar de lucht, snuift, loopt op de BEUL af wanneer deze even stopt.
KUNSTENAAR: Weet je wat dat zijn daarbinnen? Zeikerds! Maar levensgevaarlijke zeikerds! Die maken je af met een glimlach. Doen ze zelf niet, láten ze doen. Houden zelf hun handen schoon. Vinden altijd wel iemand die daar intrapt.
BEUL: Intrapt?
KUNSTENAAR: (van zijn stuk) Heb jij kinderen?
BEUL: (verontwaardigd) Kinderen, natuurlijk! Ik negentien kinderen! KUNSTENAAR: (even stil) Als je er zo veel hebt, dan sta je er boven… Maar als je er een of twee hebt, dan trek je je nog aan wat er met ze gebeurt. Mijn vrouw heeft het voor me verzwegen. De trut! Heb jij een vrouw?… Ach ja, nou ja, jij zit er niet mee. Ik heb een meid van zeventien, ik mocht haar nooit hard aanpakken. Nou is ze het huis uit. Verhuisd. Mijn vrouw wist ervan. Voldongen feiten. Alle vrouwen zijn tochtige hoeren, dat zijn het! BEUL: (verontwaardigd) Mijn vrouwen goed, mijn dochters goed! Niet hoeren! (Wil kwaad weer beginnen te hakken)
KUNSTENAAR: (haastig) Ach, zo bedoel ik het niet. Bij jullie is dat anders. Goed, goed, natuurlijk jouw dochters goed.
BEUL: Vrouwen ook goed! Zonen nog beter. Jij niet zoon?
KUNSTENAAR: (afgemat) Ja, ook al goed. Een zoon heb ik ook. Daar is nog niks mee aan de hand. (Stil, windt zich dan weer op) Weet je wat mijn vader met mij deed?… Die bond me vast aan de ladder en gaf me dan met de gloeiende pook! (stil)
BEUL: Vader? (stil)
KUNSTENAAR: Die ene hè, die met iedereen aangeilt, mannen of vrouwen, als het haar maar uitkomt, die vakbondsbestuurster, die heeft een zoon aan de drugs. Weet je wat ik zou doen? (Haalt een klein zakmesje te voorschijn, maakt een onderhandse, opwaartse kelende beweging) Krrrrst! Afgelopen! (Gaat op de grond zitten, slaat even zijn handen voor zijn gezicht, dan bezwerend)
Wij tweeën hebben niks gemeen met die daarbinnen. Wij zijn proletariërs, handarbeiders!
BEUL: Gemeen?
KUNSTENAAR: O, waar ben ik terechtgekomen! (Slaat opnieuw de handen voor het gezicht.)
De BEUL kijkt naar hem, de bijl aan de voet, heft hem dan op, houdt hem even in de lucht en gaat verder met houthakken.
(Weer duidelijk de geluidswagen: ‘Wilt u binnen blijven en ramen en deuren gesloten houden.’)

Voor bestellen Adams(Boon)-special

GERECHTIGHEID
(Het volledige toneelstuk)

toneelstuk in 16 scènes

Personen:

BEUL: vijfendertig jaar maar ouder uitziend, klein, oosters of Noord-Afrikaans type, vriendelijk, onschuldig uiterlijk; draagt een baard en mist een voortand;

KUNSTENAAR: midden vijftig , een wildeman;

INTELLECTUEEL: tussen de veertig en zestig jaar;

ONDERNEEMSTER: vijfenveertig jaar, verzorgd uiterlijk, goed geconserveerd;

POLITICUS: veertig of ouder;

VAKBONDSBESTUURSTER: achter in de dertig.

KLEDING: ligt alleen voor de BEUL vast. Deze draagt een te groot zwart pak, dat vooral in de schouders te groot is, een wit overhemd en een zwarte stropdas. Behalve in de laatste scène, daar draagt hij een zilvergrijs uniform van bijvoor­beeld een muziekkorps, weer te groot, vooral in de schou­ders, met rode epauletten, rode tressen op de borst, een rode bies rond de pols en op de naad van de broek.

Gespeeld wordt op 2 locaties:

De salon: een mooie kamer van een oud herenhuis; een tafel met 6 stoelen, een salontafeltje met enkele lage stoelen, een hoge buffetkast.

Buiten: buiten de salon, een neutrale plaats, bijvoorbeeld vooraan op het toneel, is soms buitenshuis.

Scène 1 

Buiten

DE BEUL:

Staat in zijn zwarte pak stokstijf op het toneel, staart over het publiek heen, doet dan een stap naar voren en zegt als in het spelletje ‘Wie van de drie’:

Mijn naam is Ahmad. Ik ben de beul van de Jihad. Ik heb in twee jaar drieduizend hoofden afgehakt.

Doet na enkele ogenblikken een stap terug, na weer enkele ogenblikken een stap zijwaarts, idem voor­waarts en zegt op andere toon:

Mijn naam is Ahmad, ik ben de beul van de Jihad, ik heb in twee jaar drieduizend hoofden afgehakt.

Achter hem is geruisloos de KUNSTENAAR opgeko­men. De BEUL maakt dezelfde bewegingen: achter­waarts, zijwaarts en weer voorwaarts, andere intona­tie, vriendelijk:

Mijn naam is Ahmad. Ik ben de beul van de Jihad, ik heb in twee jaar zo’ n drieduizend hoofden afge­hakt.

De KUNSTENAAR verdwijnt schielijk. De BEUL blijft rechtop, glimlachend naar het publiek kijken.

Scène 2

De salon

Aanwezig zijn de ONDERNEEMSTER, de INTELLEC­TUEEL, de POLITICUS en de VAKBONDSBESTUUR­STER, ze houden zich bezig of doen niets.

ONDERNEEMSTER: Ik vind: je moet je waardigheid behouden, onder alle omstandigheden.

INTELLECTUEEL: Dat vind ik zo goed aan je!

VAKBONDSBESTUURSTER: Wat precies?

ONDERNEEMSTER: Mijn uiterlijk is voor mij erg be­langrijk.

INTELLECTUEEL: Dat bedoel ik nou.

POLITICUS: Een van de redenen dat ik van mijn vrouw houd, is dat ze zich goed verzorgt.

KUNSTENAAR: (komt op, hoort nog net het laatste, luch­tig) Welja, als je haar maar goed zit. Weet iemand eigenlijk waarom we hier zijn?

VAKBONDSBESTUURSTER: Hoe is het buiten?

ONDERNEEMSTER: (keert zich hooghartig naar de KUNSTENAAR)  Ja, hoe is het daar?

De sirene van een politieauto is te horen, men luistert.

KUNSTENAAR: Tot aan het hek prima.

VAKBONDSBESTUURSTER: Kunnen we even iets bespreken?

KUNSTENAAR: Voor mijn part, ik haal even Ahmad erbij.

ONDERNEEMSTER: Nee, wacht even. (tot de VAK­BONDSBESTUURSTER) Ik weet niet waar­over jij het wilt hebben maar… Voor mij is het dui­delijk waarom WIJ hier zijn… Er zijn daarbuiten wat vooraanstaande mensen gegijzeld –

KUNSTENAAR: Gegijzeld? Er zijn er al veertien doodgeschoten!

ONDERNEEMSTER: Nou goed. Hierbinnen zijn een politicus, een intellectueel, een vakbondsbestuur­ster, een kunstenaar en een onderneemster. Het is duidelijk: de belangrijkste lagen van de maat­schappij zijn vertegenwoordigd. Wij vormen een soort schaduw-élite. Men heeft ons in veiligheid willen brengen.

KUNSTENAAR: Laat mij er even buiten, wil je, met je élite!

POLITICUS: Nou goed, ze wisten natuurlijk niet welk type kunstenaar… Maar inderdaad, het principe zie ik nu ook.

INTELLECTUEEL: We kunnen niet allemaal hetzelfde zijn.

ONDERNEEMSTER: Okay, we zijn het praktisch eens… Maar wat doet die… eh… gastarbeider hier dan?

KUNSTENAAR: Ik zal hem even roepen, dan vraagt u ’t hem zelf.

VAKBONDSBESTUURSTER: Ik geloof dat u ons be­wust niet wilt begrijpen.

De BEUL komt op met een dienblad waarop theepot en kopjes, hij lacht en knikt terwijl hij de thee serveert.

KUNSTENAAR: (spottend) Heeft er nog iemand vra­gen?

Men drinkt zwijgend de thee.

Scène 3

Buiten, alleen de KUNSTENAAR en de BEUL.

KUNSTENAAR: (enthousiast) Jullie eten toch ook rijst daarginds hè?

BEUL: Rijst, ja!

KUNSTENAAR: Nou, dat bedoel ik. Ik zal voor jou eens een lekker maaltje maken! Doe ik er flink wat knoflook in. Lust je dat?

BEUL: (kijkt rond, fluistert) Lekkerrr! Ik elke dag… drie rauwe knoflookbollen eten. Jij weten?

KUNSTENAAR: Ja, dat wist ik. (gedreven) Soep maak ik ook voor je. Maar dan echte hollandse, met prei, selder, peterselie, wortels, uien… Wij begrijpen el­kaar.

BEUL: (ook enthousiast) Ik voor jou maken tarwekoek met schapevlees!

KUNSTENAAR: Daar gaat het nou niet om maar… Hij luistert naar het schieten in de verte.

Scène 4

De salon, behalve de BEUL is iedereen op, men zit aan een gedekte tafel.

ONDERNEEMSTER: (tot VAKBONDSBESTUURSTER) Ik heb nooit tijd gehad om een gezin te stichten.

INTELLECTUEEL: Een gezin is ook niet alles.

KUNSTENAAR: (in een plotselinge woede-uitval tegen de VAKBONDSBESTUURSTER) Als ík een zoon aan de drugs had, metselde ik een cel en zette hem 3 maanden op water en brood, tot hij er vanaf was! (voor zich uit, nadenkend) Ik maakte de muren wel af met rubber, dat-ie zich niet kon bezeren.

De anderen kijken naar de KUNSTENAAR en de ge­schrokken VAKBONDSBESTUURSTER, stilte.

ONDERNEEMSTER: (tot VAKBONDSBESTUURSTER) Ik vind dat je haar nu echt héél goed zit, je ziet er nu héél mooi uit. (tot de POLITICUS) Vind je ook niet?

POLITICUS glimlacht en knikt verlegen en kijkt dan naar de INTELLECTUEEL.

INTELLECTUEEL: Het verblijf hier doet ons goed.

VAKBONDSBESTUURSTER: (heftig tot KUNSTENAAR die zich zit te ergeren) Jij hebt met hem gepraat hè? (Kijkt naar de deur.)

KUNSTENAAR: (barst los) Godverdomme, er is niet één vrouw die deugt! Tochtige hoeren, dat zijn het! Voor een gewone hoer heb ik respect, die doen het voor het geld, ze hebben gelijk en weten je nog op te beuren, maar – 

De BEUL komt op met een schaal, hij bedient.

ONDERNEEMSTER: (zacht tot VAKBONDSBESTUUR­STER) Verstaat hij eigenlijk ABN?

Scène 5

Buiten

De BEUL alleen op, hij beoefent een soort balletgymnastiek, waarin we een gestileerde onthoofding kunnen herkennen. Hij speelt afwisselend voor slachtoffer en voor beul, steeds opnieuw. Terwijl hij bezig is komt achter hem ongemerkt de POLITICUS op.

POLITICUS: (ogenschijnlijk tegen niemand speciaal) Elke maatschappij heeft mensen nodig die het moeilijke werk opknappen.

De BEUL verstart, staat zeer gespannen zonder de POLITICUS aan te kijken, stil, de POLITICUS geeft een draai aan zijn betoog.

Wij in dit land hebben de weg van de minste weer­stand gekozen, wij hebben duizenden arbeiders van buiten gehaald.

De BEUL ontspant, stilte, de POLITICUS kijkt ter­sluiks naar de BEUL, probeert opnieuw.

Elke machthebber heeft een rechterhand nodig die zijn macht voor hem handhaaft. Dat moet een sterke figuur zijn, niet bang voor vuile handen.

De BEUL, weer zeer gespannen, bekijkt hem wan­trouwend, werpt een steelse blik op zijn eigen handen. Dan gaat hij heel dichtbij de POLITICUS staan, zijn gezicht bijna tegen het zijne, kijkt hem zo onderzoe­kend in zijn gezicht. De POLITICUS houdt het niet uit, hij draait zich om, brengt een hand naar zijn voorhoofd.

Wat ik zeggen wou… ik doe zelf ook aan sport.

Scène 6

De salon

Alle personages op behalve de KUNSTENAAR; de BEUL ruimt op, stoft af, de rest damt, leest of doet niets.

INTELLECTUEEL: (damt met POLITICUS) Jij damt goed, beter dan ik.

POLITICUS: (volgt met zijn ogen de BEUL) Ja, ik heb het spel door.

ONDERNEEMSTER: (bekijkt in 2 spiegels haar nek) Een juiste houding van de hals is alles, voorkomt een onderkin. (tot de VAKBONDSBESTUURSTER) Jij hoeft je daar geen zorgen om te maken.

POLITICUS: (kijkt van de ONDERNEEMSTER naar de BEUL en vice versa) Mijn broer is een bekend jour­nalist – (kijkt onder de tafel, dan naar de INTELLEC­TUEEL die tegen hem glimlacht,  gaat wat achteruit zit­ten) Misschien dat die –

INTELLECTUEEL: Waarom ben je getrouwd? (blijft POLITICUS enkele seconden glimlachend aankijken) …Ik bedoel, wanneer ben je getrouwd?

POLITICUS: O, een aantal jaren geleden. Hoezo? Waar was ik? Mijn broer weet misschien wat meer over de situatie. (kijkt weer naar de BEUL die vriendelijk aanrommelt)

VAKBONDSBESTUURSTER:( langs ONDERNEEM­STER heen tot POLITICUS) Ja, we moeten de zaken eens op een rijtje zetten.

ONDERNEEMSTER: Vergeet die zoon van je nu eens even.

VAKBONDSBESTUURSTER: (fel) Dit heeft met mijn zoon niets te maken!

ONDERNEEMSTER: (sussend) Pardon, neem me niet kwalijk. (dan opgewekt, bewonderend) Jij hebt kinde­ren en je figuur heeft er totaal niet onder geleden.

KUNSTENAAR: (komt op, luid) Er is gif ontsnapt uit een chemische fabriek. Er zijn duizenden doden. Het is ver hiervandaan, maar we moeten toch ra­men en deuren dichthouden.

Stilte, waarin sirenes zijn te horen.

VAKBONDSBESTUURSTER: Het is kil hier, ik heb kippevel. (Pakt een spiegel uit de hand van de ON­DERNEEMSTER en bekijkt haar verontruste ge­zicht)

INTELLECTUEEL: We zouden wat hout voor de haard moeten hakken.

De BEUL kijkt naar de INTELLECTUEEL, knikt vriendelijk en gaat dan af, de POLITICUS volgt hem met zijn ogen en voelt aan zijn nek, de KUNSTE­NAAR kijkt beurtelings naar de POLITICUS en naar de plaats waar de BEUL is ver­dwenen

POLITICUS: We moeten nu –

KUNSTENAAR: Ik ga hem even helpen. (Gaat achter de BEUL aan)

Scène 7

De salon

Iedereen op, behalve de BEUL en de KUNSTENAAR. Er is nog meer lawaai, schoten, sirenes, vliegtuigen.

VAKBONDSBESTUURSTER: Laten we snel spijkers met koppen slaan!

ONDERNEEMSTER: Je bent aanbiddelijk met die op­gewonden kleur. Maar goed, wie weet er meer over onze gastarbeider?

VAKBONDSBESTUURSTER: De kunstenaar praat regelmatig met hem. Met mij heeft hij nog geen woord gewisseld. Ik heb nochtans heel wat gastar­beiders –

POLITICUS: Je zegt het goed: spijkers mèt koppen. En zonder als het aan degenen ligt die ons hebben op­gesloten met die gastarbeider, zoals u zegt.

KUNSTENAAR: (komt luidruchtig op) Ik zou wel eens stevig willen neuken, heb drie weken niks gehad!

De POLITICUS en de INTELLECTUEEL kijken van de KUNSTENAAR naar de ONDERNEEMSTER en de VAKBONDSBESTUURSTER, die geschrokken reageren.

POLITICUS: Moest je daarvoor hém meekrijgen… om hier een paar vrouwen te kunnen –

KUNSTENAAR: (luistert niet) Maar ik zou niet weten met wie hier!

ONDERNEEMSTER en VAKBONDSBESTUUR­STER ontspannen, stil, la­waai van buiten.

POLITICUS: (tot KUNSTENAAR) Je hebt hem zeker ook zijn portie beloofd hè? Een beschaafde vrouw is eens wat anders dan zo’n turken- of marokka­nenhoer en met vijftig in de rij!

KUNSTENAAR: (besteedt geen aandacht aan de POLITI­CUS, op serieuze toon) Er is oorlog tussen Noord en Zuid. Men is bang dat Japan samen met China de kant van het Zuiden zal kiezen. Rusland doet mee met het Zuiden, de Arabische landen hebben nog niet gekozen maar neigen naar het arme Zuiden.

ONDERNEEMSTER: Jij altijd met je ‘nieuws’!

POLITICUS: (opgewonden) We zitten in de val! (tot de KUNSTENAAR) En jij speelt met hem onder één hoedje!

De KUNSTENAAR loopt schouderophalend van hem weg, de POLITICUS loopt achter hem aan en slaat hem onhandig met een voorwerp op zijn achter­hoofd/schouder, ze vechten.

VAKBONDSBESTUURSTER: (buiten zichzelf) Maak hem af, maak hem af!

De BEUL komt op en haalt haastig de vechtenden uit elkaar. Het geluid van buiten, sirenes, schoten, zwelt weer aan.

Scène 8

Buiten

Sirenes, een geluidswagen die steeds herhaalt dat men bin­nen moet blijven en ramen en deuren gesloten houden. De BEUL hanteert vaardig de bijl bij het hakken. De KUN­STENAAR kijkt naar de lucht, snuift, loopt op de BEUL af wanneer deze even stopt.

KUNSTENAAR: Weet je wat dat zijn daarbinnen? Zei­kerds! Maar levensgevaarlijke zeikerds! Die maken je af met een glimlach. Doen ze zelf niet, láten ze doen. Houden zelf hun handen schoon. Vinden al­tijd wel iemand die daar intrapt.

BEUL: Intrapt?

KUNSTENAAR: (van zijn stuk) Heb jij kinderen?

BEUL: (verontwaardigd) Kinderen, natuurlijk! Ik negen­tien kinderen!

KUNSTENAAR: (even stil) Als je er zo veel hebt, dan sta je er boven… Maar als je er een of twee hebt, dan trek je je nog aan wat er met ze gebeurt. Mijn vrouw heeft het voor me verzwegen. De trut! Heb jij een vrouw?… Ach ja, nou ja, jij zit er niet mee. Ik heb een meid van zeventien, ik mocht haar nooit hard aanpakken. Nou is ze het huis uit. Verhuisd. Mijn vrouw wist ervan. Voldongen feiten. Alle vrouwen zijn tochtige hoeren, dat zijn het!

BEUL: (verontwaardigd) Mijn vrouwen goed, mijn dochters goed! Niet hoeren! (Wil kwaad weer begin­nen te hakken)

KUNSTENAAR: (haastig) Ach, zo bedoel ik het niet. Bij jullie is dat anders. Goed, goed, natuurlijk jouw dochters goed.

BEUL: Vrouwen ook goed! Zonen nog beter. Jij niet zoon?

KUNSTENAAR: (afgemat) Ja, ook al goed. Een zoon heb ik ook. Daar is nog niks mee aan de hand.

Stil, windt zich dan weer op

Weet je wat mijn vader met mij deed?… Die bond me vast aan de ladder en gaf me dan met de gloei­ende pook! (stil)

BEUL: Vader? (stil)

KUNSTENAAR: Die ene hè, die met iedereen aangeilt, mannen of vrouwen, als het haar maar uitkomt, die vakbondsbestuurster, die heeft een zoon aan de drugs. Weet je wat ik zou doen?

Haalt een klein zakmesje te voorschijn, maakt een on­derhandse, opwaartse kelende beweging

Krrrrst! Afgelopen!

Gaat op de grond zitten, slaat even zijn handen voor zijn gezicht, dan bezwerend

Wij tweeën hebben niks gemeen met die daarbin­nen. Wij zijn proletariërs, handarbeiders!

BEUL: Gemeen?

KUNSTENAAR: O, waar ben ik terechtgekomen! (Slaat opnieuw de handen voor het gezicht.)

De BEUL kijkt naar hem, de bijl aan de voet, heft hem dan op, houdt hem even in de lucht en gaat verder met houthakken. Weer duidelijk de geluidswagen: ‘Wilt u binnen blijven en ramen en deuren gesloten houden.’

Scène 9

De salon

Iedereen op, de BEUL is bezig.

ONDERNEEMSTER: Een beschaafd iemand kan veel doen zonder dat het direct storend is. Beschaving, daar gaat het om. (Stil)

(Voor zich uit) Ik heb vaak voor heel moeilijke be­slissingen gestaan.

Wendt zich parmantig tot de VAKBONDSBE­STUURSTER. Deze reageert geïnte­resseerder dan te­voren.

We kregen een aanvraag voor zeer geavanceerde richtapparatuur voor geleide wapens. Hoewel een handelaar als bemiddelaar optrad, wisten wij dat het was voor één van de oorlogvoerende partijen in het Oosten. Het was nog voor ze zich verenigd hadden tegen het Noorden.

Legt haar hand op de arm van de VAKBONDSBE­STUURSTER.

Onze apparatuur zou de ene partij geweldig in het voordeel brengen. Wij konden dat niet voor onszelf verantwoorden.

De KUNSTENAAR begint geïrriteerd op en neer te lopen, de BEUL stopt met rommelen om beter te kun­nen luisteren

We hebben bedenktijd gevraagd en in het geheim contact gezocht met de andere partij. Pas toen we met deze ook een contract hadden, hebben we geleverd aan de eerste.

Toen kort daarop een stad volledig werd verwoest, wisten we dat onze apparatuur goed was. En zeker toen er aan de andere kant hetzelfde gebeurde.
(Nadenkend) Het blijft moeilijk… zo’n  direct verband tussen jouw beslissing en duizenden doden.

De BEUL gaat af, stil, de VAKBONDSBESTUUR­STER luistert naar zijn voetstappen boven hen.

VAKBONDSBESTUURSTER: Hij is de bedden aan het doen.

Stil, tikt koket op de hand van de ONDERNEEM­STER.

Die doden zouden toch gevallen zijn, het had al­leen  wat langer geduurd. En vergeet niet: gebrek aan werkgelegenheid kost ook mensenlevens!

Stil, ze pakt het gezicht van de ONDERNEEMSTER in haar handen.

Hij komt ook van die kant vandaan! Zag je hoe hij luisterde? Hij is hier om wraak te nemen!

KUNSTENAAR:

(is woedend voor de ONDERNEEMSTER komen staan) Weet je wat ze jou moesten doen? Ze moesten jou met je kut op zo’n ‘geleid wapen’ zetten! Met je verhalen! Waarom kom je er niet gewoon voor uit dat je haar wil neuken!

ONDERNEEMSTER: Je bent een vreselijk banaal en onbeschoft iemand.

KUNSTENAAR: Weet je zeker dat je niet ‘onbeschaafd’ bedoeld?

Scène 10

De salon

Iedereen op, de bekende achtergrondgeluiden van buiten.

INTELLECTUEEL: (tot de POLITICUS) Heb jij wel eens iemand gedood?

POLITICUS: Niet direct.

INTELLECTUEEL: Hoe bedoel je?

POLITICUS: Eigenlijk niet, niet direct, bedoel ik.

INTELLECTUEEL: Oh. (stil, nadenkend) Doden geeft je macht over een ander.

ONDERNEEMSTER: (terwijl ze met haar uiterlijk bezig is, op aanstellerige toon) Het loopt helemaal uit de hand. Er is geen gezag meer. Het gepeupel neemt de macht over. Het einde van onze beschaving.

INTELLECTUEEL: Tuttut, zo ver zou ik nu ook niet willen gaan.

VAKBONDSBESTUURSTER: Tja, wat is gepeupel? Ik heb zelf ook nog als arbeidster gewerkt, inpakster bij Van Nelle. Waren ook veel gastarbeiders. Mis­schien vergissen we ons in die van ons.

De BEUL die bezig was keert zich naar haar toe, zij glimlacht tegen hem

Het lijkt me wel een aardige man. En hij is niet le­lijk ook. (Ze steekt haar borst vooruit.)

ONDERNEEMSTER: Waar jij mee bezig bent! Je ge­draagt je of je weer bij Van Nelle werkt!

KUNSTENAAR: Een tochtige hoer, dat is het.

ONDERNEEMSTER: (wijst met de zijkant van haar hoofd naar de KUNSTENAAR) Nou ja, bij die was zelfs geen vernisje beschaving dat kon verdwijnen.

INTELLECTUEEL: Zien jullie nou niet in dat we elkaar juist nodig hebben?

POLITICUS: Elkaar?

INTELLECTUEEL: (tot de POLITICUS)  We moeten iets bedenken. Daar ben jij vast handig in.

VAKBONDSBESTUURSTER: (springt voor de BEUL, half op zijn engels) Surprise, surprise! Telefoon voor you!

De BEUL kijkt haar verwonderd aan

Telefoon! Ringring! Jij begrijpen?

(Ze gaat weer zitten, theatraal) Weer niet gelukt!

BEUL: Ik met jullie moet praat, morgenavond.

Men kijkt hem geschrokken aan.

Scène 11

Buiten

De bekende geluiden, de BEUL is hout aan het hakken, de KUNSTENAAR loopt opgewonden heen en weer, gaat dan op de BEUL af, vraagt de bijl en hakt er verwoed op los, dan steunt hij hijgend op de bijl, kijkt smekend de BEUL aan.

KUNSTENAAR: Maak er alstublieft een eind aan! Ruim ze op! Wil je dat voor me doen?

Ik heb nog nooit zo’n doortrapt zooitje bij elkaar gezien.

Doe het niet voor mij, doe het voor de mensheid!

Daarna mag je mij ook te grazen nemen. Als je dat wilt, als je dat moet.

Maar laat me eerst zien dat die anderen eraan zijn, dat gerechtigheid is geschied!

Doe je het? Doe je het?

De BEUL staart hem aan, wendt dan zwijgend het hoofd af.

Scène 12

De salon

Iedereen op, behalve de BEUL. De ONDERNEEMSTER zit aan tafel, de KUNSTENAAR in een fauteuil. Schoten, sire­nes, vliegtuigen, ontploffingen, het licht in huis knippert nu ook.

ONDERNEEMSTER: Geen telefoon, het licht doet het nog nauwelijks… Waar zijn we hier eigenlijk! (gede­cideerd, op geaffecteerde toon) Ik zeg niet graag dit soort dingen, maar ik vrees dat we iets tegen hem moeten ondernemen.  Hoe we hier uit komen en hoe het daarbuiten is, zien we dán wel weer. Ik zeg er meteen bij dat ik mezelf niet tot zoiets in staat acht.

Bekijkt uitgebreid haar hals in een spiegel.

We zullen hem voor moeten zijn. Hoewel, zou ie­mand iets tegen deze goed geconserveerde hals kunnen ondernemen?

Kijkt glimlachend met haar hoofd schuin en gestrekte hals naar de KUNSTENAAR. Die kijkt haar woedend aan.

VAKBONDSBESTUURSTER: (duikt neer bij de KUN­STENAAR) Luister, we hebben meer met el­kaar gemeen dan je wilt toegeven. Ik heb een zoon aan de drugs en jij hebt een dochter die het huis uit is gevlucht.

KUNSTENAAR: (springt woedend op) Dat gaat jou geen moer aan! Wij hebben niks met elkaar te maken! Ik ben geen hoer!

POLITICUS: We weten natuurlijk niet wat jij met je dochter hebt uitgehaald.

INTELLECTUEEL: (haastig) Waar is de…eh… Ahmad eigenlijk?

ONDERNEEMSTER: (luchtig) Die rust, die heeft straks werk te doen.

POLITICUS: Iemand zou hem in zijn slaap kunnen – .

VAKBONDSBESTUURSTER: Maar jij heet vast geen ‘iemand’.

Keert zich weer naar de KUNSTENAAR.

POLITICUS: Ik ben nooit mijn verantwoordelijkheden uit de weg gegaan.

INTELLECTUEEL: (voor zich uit) Ik heb één keer ie­mand dood laten gaan. Ik was er niet verantwoor­delijk voor, ik hoefde het niet te weten, maar ik wist het. Ik had in kunnen grijpen, maar ik heb het niet gedaan.

Stilte, waarin de geluiden van buiten duidelijk zijn te horen.

VAKBONDSBESTUURSTER: (geeft het niet op bij de KUNSTENAAR die weer is gaan zitten) Ik ben ook maar een  gewoon mens, ik heb je toch verteld van Van Nelle! Ik ben niet een van hen! Eigenlijk horen jij, hij en ik bij elkaar.

POLITICUS: (wil indruk maken) Toen ik eenmaal had besloten: er moet ingegrepen worden, wist ik dat er doden zouden vallen bij de gijzelaars. (wacht) Toch is dat beter, politiek gezien, dan één dode die het vliegtuig of de trein wordt uitgegooid, terwijl jij machteloos toeziet. (wacht) Daar wordt de kiezer woedend om. (wacht) Het was verkiezingstijd en het heeft ons inderdaad een vijftien zetels extra op­geleverd. (wacht) Je moet er toch vanuit gaan dat jij zoiets het beste op kunt knappen, en dat als jij de macht verliest het nog erger is voor de situatie.

KUNSTENAAR: (droog) Vijftien zetels. Iets meer dan één dode per zetel. Niet eens zo heel slecht.

INTELLECTUEEL: (voor het eerst geïrriteerd tot POLITI­CUS) Daar hebben we nu allemaal niks aan. Hier maak je weinig indruk. Je slaat nog geen deuk in een pakje boter. Als je wat wilt bekennen, vertel dan liever waarom je bent getrouwd.

POLITICUS: (Ontwijkend, verwaand) Ik ga er vanuit dat mijn carrière ook nuttig is voor de maatschappij. Anders had ik er niet aan moeten beginnen.

VAKBONDSBESTUURSTER: Zeg, hebben jullie een onderonsje? Ga effe samen de gang op en pak me­kaar effe lekker.Toe zeg!

ONDERNEEMSTER: (opeens scherp) Er gaat niemand de gang op!

Stilte.

VAKBONDSBESTUURSTER: Het is toch zo duidelijk als wat!

(Maakt een wanhopig gebaar naar de KUNSTENAAR) Al die verhalen eromheen zetten geen zoden aan de dijk.

(tot de POLITICUS) Doe jij dan iets! Kom er einde­lijk voor uit wat je bent!

(tot de INTELLECTUEEL) Of jij!

Ze probeert de kamer uit te glippen.

POLITICUS (pakt haar vast) Waar ga jij naartoe? Nee­nee, jij gaat niet boven met hém op bed liggen!

VAKBONDSBESTUURSTER: (schreeuwt) Nee, dat zou je liever zelf doen!

Stilte, geluiden van buiten

ONDERNEEMSTER: (opvallend kalm, tot de KUNSTE­NAAR) Wat verdien je eigenlijk zo met die schilde­rijen?…

Stilte

KUNSTENAAR: (spottend) Een gewoon klein mannetje met een bijl maakt er abrupt een eind aan. Afgelo­pen met de elite!

VAKBONDSBESTUURSTER: (geleidelijk aan meer be­heerst maar ook meer verontwaardigd) Laten we elkaar geen mietje noemen! Ik geef tenminste toe dat in mijn pakket een kerncentrale, een chemische fa­briek en een wapenfabriek zit.

(richt zich tot de INTELLECTUEEL) Al doe je dan  halfzacht, jij bent ook niet zo’n lekker jong. Die ene dode waar je van verteld hebt, dat is maar om af te leiden!

Stilte, geluiden van buiten.

KUNSTENAAR: (smalend) Afgelopen! Kop eraf! Een klein beultje maakt er gewoon een eind aan… Ik heb meer gedaan dan alleen schilderijen maken, ik heb gelééfd! Dat pakken ze mij niet af!

Iedereen staart voor zich uit, een straaljager of een projectiel giert laag over.

Scène 13

De salon, niemand op, gestommel, voetstappen achter de coulissen.

ONDERNEEMSTER: (achter de coulissen) Vooruit, naar binnen! (komt op, terwijl ze met de bijl de VAK­BONDSBESTUURSTER voor zich uit duwt) Zo, ga daar staan. Hier. (Duwt de VAKBONDSBESTUUR­STER de bijl in handen) Jij bent em.

De POLITICUS en INTELLECTUEEL zijn nieuws­gierig na hen opgekomen.

De voorstelling kan beginnen. (op autoritaire toon) En we doen allemaal mee, begrepen!

De ONDERNEEMSTER kijkt de anderen een voor een dwingend aan, begint dan heupwiegend, haar rok tot boven de knie geheven over het toneel te wandelen, bootst op aanstellerige toon de VAKBONDSBE­STUURSTER na, terwijl ze doet alsof deze de BEUL is.

Weet je, lief beultje van me, ik ben gespecialiseerd in gastarbeiders. Honderden heb ik er geholpen, ben ik er van dienst geweest.

Alles weet ik van jullie, jullie culturen, jullie gods­dien­sten. Meters boeken heb ik over jullie, de hei­lige Koran en de Bhagavadgita in het middelpunt. (Staat stil, laat haar rok los, stil)

Maar ach, ik was niet altijd vakbondsbestuurster.

Ze wacht even, steekt haar linkervuist in de lucht, marcheert.

Leve de strijdcomite’s! Weg met de reformistische vak­bondsleiding! Verkocht aan het kapitaal! Denk aan het vakbondstientje, het vakbondsgeeltje, het vakbonds­groeneruggetje! Complot om samen met de regering de arbeidersklasse eronder te houden! De crisis nadert! ( marcheert met grote passen) De cri­sis nadert! Zelf het heft in handen nemen! Strijd­comite’s op de bedrijven!  Arbeidersmacht, weet je wel, arbeidersmacht! 

Ze laat haar vuist zakken, richt zich op zogenaamd be­zwerende toon tot de VAKBONDSBESTUURSTER.

Ik weet wat VOLKSVERZET is. Ben nog gearres­teerd bij rellen in de haven. Foto heeft in de Haagse Post gestaan. Weet je niet meer? Ah, dat artikel heeft jullie geheime dienst vast ergens liggen.

Stil, neemt andere houding aan, snikkend.

Ik moet bekennen dat ik mijn zoon niet van de drugs heb kunnen houden. (Huilend) Ik beken, ik ben schul­dig. Ik heb mijn zoon niet van de drugs af kunnen houden

Werpt zich geknield aan de voeten van de VAK­BONDSBESTUURSTER maar graait ondertussen naar haar borsten, haar kruis.

Ik ben schuldig, ik beken, lieve beul. Zal ik je pij­pen? Ik pijp je de hemel in! Stenig me! Werp jij die zonder zonde bent de eerste steen!

De VAKBONDSBESTUURSTER maakt een drei­gend gebaar met de bijl, trekt dan de ONDERNEEM­STER overeind en duwt haar de bijl in de hand.

VAKBONDSBESTUURSTER: Zo is het genoeg. Nu jij. Nu ben jij aan de beurt. Nee, blijf staan. (Vermant zich, dan op de toon van een kinderversje) Beste beul, moet je horen. Ik ben een zeer bruikbaar iemand. Ik weet hoe dingen werken. Samen met jullie Islam laat ik jullie economie over de wereld gaan. Ben een echte ouder­wetse zendeling. In no time liggen ze hier allemaal richting Mekka. Niks geen recht op vloeken tegenover recht op bidden. Alleen  bidden moet!

Staar je toch niet blind op die kunstenaar!

Weet je trouwens wat een kunstenaar en een onder­nemer gemeen hebben? … Dat ze allebei iets BLIJ­VENDS willen maken. 

INTELLECTUEEL: (tot POLITICUS) Hoezo iets ‘blij­vends’? Een ondernemer iets ‘blijvends’? Een ‘blij­vende’ bom?

VAKBONDSBESTUURSTER: (schenkt alleen aandacht aan de ONDERNEEMSTER) Je kunt me vertrou­wen. Ik ben pro het gewone volk. Toen ik jong was, was ik lid van de VVGO.

POLITICUS: (tot INTELLECTUEEL, lachen onder­druk­kend) De VVGO? Vast een damesvoetbalclub. Vrouwen Vooruit Ga Onder? Nee, Vrouwen Voor­uit Ga Omhoog?

VAKBONDSBESTUURSTER: Weet je wel, de Vereni­ging Van Goede Ondernemers!

INTELLECTUEEL: (tot POLITICUS) Goede onderne­mers?… De goede ondernemer? De goede moorde­naar?

VAKBONDSBESTUURSTER: Ondeugend hè? Ben er nog het ouderlijk huis voor uitgegooid. Vertede­rend, niet? Smelt je niet helemaal weg? Onderne­men hoeft niet slecht te zijn, zeiden we, onderne­men kan goed zijn. Een vermogen verwerven als middel tot sociale experimenten. Maar pappie en mammie zagen dat niet zo. Ach, die waren wat ou­derwets. Wij zagen een on­derneming als strijdor­ganisatie. Alles en iedereen noemde zich toen zo. De vakbond, de kerk, de boeren­bond en de hoe­renbond. (stil)

Is ’t een probleem dat ik een vrouw ben? Ja, dat begrijp ik, in jouw wereldbeschouwing. Maar de helft van dat probleem kan ik zo oplossen. Ik val geen mannen las­tig, val niet op mannen. Hoewel, als jij, beultje van me… voor jou zou ik misschien mijn best willen doen.

ONDERNEEMSTER: Ho! Stoppen! Nou de anderen.

POLITICUS: (probeert lacherig te doen) De VVGO!

ONDERNEEMSTER : (tot POLITICUS) Hier, kom op! (steekt de bijl in zijn richting) Doe het maar. Dat wordt toch niks meer tussen jullie.

POLITICUS:

Maakt een bange indruk, kijkt naar de INTELLECTU­EEL, dan weer naar de ONDERNEEMSTER, duwt vlug de INTELLECTUEEL de bijl in handen, praat op­eens snel.

Ik heb verantwoording durven nemen in deze maat­schappij. Ik heb poli – Nee (maakt met kruisende han­den een afkappende beweging alsof er een camera is).Opnieuw. (Op gemaakte toon) Ik ben een man van de wetenschap. Jullie hebben mensen zoals ik nodig voor de ontwikkeling van jullie land. Ik ben progres­sief, ik ben tolerant. Ben het altijd geweest, zal het al­tijd zijn. Wij, progressieve intellectuelen uit de mid­denklasse, plegen individueel klasseverraad, om soli­dair te zijn met de arbeidersklasse.

Was lid van de Bond van Wetenschappelijke Arbei­ders, de BWA. Arbeiders, gastarbeiders… (roept plech­tig uit) Arbeiders van alle landen…! (stil)

Van mij mag alles. Ik ben niet zoals die anderen hier. Ik ben niet gecorrumpeerd. Ik hoef mijn verleden niet te verbergen. Mijn verleden, heden en toekomst één rechte lijn!

Nooit geloofd in waardevrije wetenschap en doe het ook nu niet. Mijn onderzoek wordt betaald door het bedrijfsleven, natuurlijk! Maar ik zal er niet één kriti­sche noot voor laten. Ik gebruik het, het bedrijfsleven. Niet andersom. Dat is het verschil tussen mij en de anderen hier. Neem me niet kwalijk dat ik het zeg, sympathieke beul, maar ik ben gewoon een beter mens. Sterker, zij deugen niet en ik wel. Ik ben funda­mentalistisch betrouwbaar. Als je een keuze moet ma­ken – wat Allah verhoede, want elk leven is mij heilig – moet het niet moeilijk voor u zijn. Laat gewoon de beste mens in leven. Tenzij men van mij vraagt me op te offeren. Dan zal ik niet aarzelen, want zo ben ik. In dat geval vraag ik slechts één gunst. Laat me één keer de politicus mogen –

INTELLECTUEEL: Verrader! Tot op het laatst ben je niet rechtuit. Met je politieke verantwoordelijkheid! Politiek profijt!

ONDERNEEMSTER en VAKBONDSBESTUURSTER: Boeoeoeh! In je rol! In je rol!

INTELLECTUEEL: (duwt POLITICUS bijl in handen, neemt stoere houding aan, zegt geloofsbelijdenis op)

Als Rode Jeugd bereid ik me voor op een harde en ge­welddadige strijd.

Als Rode Jeugd school ik me in Marx, Engels, Lenin, Stalin en Mao Tse Toeng.

Als Rode Jeugd stel ik me ten alle tijde in dienst van het volk.

Als Rode Jeugd leg ik bij arrestatie geen verklaring af tegenover mijn politieke tegenstanders.

Als Rode Jeugd ondersteun ik alle acties tegen het ka­pitalisme, ik distanciëer me niet van stenen- of bom­mengooiers, parkeermeteruitrukkers of hoe het volk nog meer mag heten ten tijde van acties.

Als Rode Jeugd ben ik in voortdurende oorlog met het kapitaal.

Als Rode Jeugd test ik andere Rode Jeugd door deze bij de politie aan te geven.

(begint heen en weer te marcheren)

Ik heb de handschoen opgenomen. Er ligt een lange, gevaarlijke weg voor me. Maar gewapend met de ge­dachten van Marx, Engels, Lenin, Stalin en Mao Tse Toeng, en daadwerkelijk gesteund door het proletari­aat, zal de vernietiging van het kapitalisme een onaf­wendbaar gebeuren zijn.

(staat stram, vuist omhoog) Alle macht aan het volk!

(weer marcherend) Als stadsguerillero ben ik gety­peerd door moed en besluitvaardigheid, sluwheid en voorzichtigheid. Ik moet goed kunnen schieten.

(stram, vuist omhoog) Lang leve voorzitter Mao!

(in richting van POLITICUS, met knarsende tanden) Wij zullen niet aarzelen deze fascistische pestrat te liquideren!

Beheers de straat!

Bombardeer de hoofdkwartieren!

Durf te strijden, durf te overwinnen!

Geweld nu! (pakt bijl uit handen van POLITICUS, doet alsof hij ermee slaat, duwt de bijl terug )

Betaal ze met gelijke munt! Vernietig hun huis zoals zij het jouwe vernielen! (met overslaande stem) Verniel hun patserige auto die betaald is van jouw centen! Be­dreig ze in hun bestaan, zoals ze jou bedreigen door hoge huren en verschrikkelijke leefomstandigheden. Met ratten praat je niet, die trap je dood! Rook ze uit hun holen! Alle macht aan het volk!

Richt zich nu tot POLITICUS

Jullie zijn het platteland van de wereld. Jullie omsin­gelen de steden, het westen, het centrum van het impe­rialisme. Door onze activiteiten hier dwingen we de imperialisten zich op een tweede, binnenlands front te richten. (zingend) Binnenlands front! Binnenlands front. (loopt achter de POLITICUS langs, slaat tegen zijn billen) Lekkere kont!

Schakelt over, doet alsof hij zijn broek opent.

Hier, beul, de splinters van mijn verleden hangen nog in mijn ballen. Een test met een handgranaat, weet je wel. Het beschadigen van onze eigen ballen ging ons beter af dan die van de klassetegenstan­der. Onze bommen waren niet zo indrukwekkend. Wij waren lang geen RAF of Rode Brigades. Misschien maar goed ook. (opgewekt) Misschien ben ik daarom toch nog goed terechtgekomen. (stil)

ONDERNEEMSTER en VAKBONDSBESTUURSTER: (roepend) Afdeling bekentenis! Camera loopt.

INTELLECTUEEL: (jankend) Voor het front van het volk en voor deze camera moet ik bekennen dat ik mijn ware liefde ontrouw ben geweest. Terwille van mijn politieke carrière ben ik in het huwelijk getreden. Ik heb 2 mannen ongelukkig gemaakt, degene die van mij hield en van wie ik hield, en mijzelf. Huhuhuhuhu!   

De BEUL en de KUNSTENAAR zijn opgekomen en zien het schouwspel aan.

ONDERNEEMSTER: (wijzend op BEUL en KUNSTE­NAAR) Hé, de voorstelling in de kleine zaal is ook afgelopen.

VAKBONDSBESTUURSTER: Daar hebben we de ver­tegenwoordiger van de BBA.

ONDERNEEMSTER: De BBA? Is dat geen busonder­neming? Toettoet!

VAKBONDSBESTUURSTER: De Bond van Beeldende Arbeiders. Jawel!

POLITICUS: En de BBB is er ook! De Bond van Beu­lende Beulen! (de vier proesten het uit)

INTELLECTUEEL: Dat wordt dan natuurlijk de BBBA (hij komt niet meer bij) De Bond van Beulende Beul Arbeiders!

De BEUL neemt de POLITICUS de bijl af en zet hem weg.

KUNSTENAAR: (vol verachting) Stelletje Maagden­huisklanten!

Stilte

ONDERNEEMSTER: (kijkt KUNSTENAAR aan, seri­eus, denkt na, begint dan te neuriën, geleidelijk aan komen er woorden bij) … Dit is pas het begin, wij gaan door, wij gaan door, wij gaan door met de strijd.

Allemaal!

ONDERNEEMSTER dwingt VAKBONDS­BESTUUR­STER, POLITICUS en INTELLECTU­EEL in polonaise mee te lopen, die doen dat ook, al zingend:

Hier zijn we eindelijk thuis,

in ons eigen Maagdenhuis.

Dit is pas het begin,

Wij gaan door, wij gaan door, wij gaan door met de strijd!

Ze blijven rondlopen en zingen, steeds hysterischer.

Scène 14

De salon

Op zijn de POLITICUS, de INTELLECTUEEL, ON­DERNEEMSTER en VAKBONDSBESTUURSTER. Er is veel lawaai, zowel van buiten als van binnen. Men doet heel druk en opgewekt, loopt veel heen en weer.

De VAKBONDSBESTUURSTER is vrolijk aan het stof­zuigen.

De ONDERNEEMSTER stoft af.

De INTELLECTUEEL maakt voorbereidingen voor het koken, schilt aardappels, rammelt met pannen.

De POLITICUS loopt met armen vol hout binnen, je hoort hem buiten hakken.

Ze knikken naar elkaar in het druk voorbijlopen, ste­ken hun duim op, doen onnatuurlijk druk.

Na enkele minuten is het plotseling stil, men bevriest ter plekke.

Scène 15

De salon

Iedereen op, behalve BEUL en KUNSTENAAR. Buiten en binnen opvallend rustig, men staart voor zich uit

POLITICUS: Hij is wel lomp, maar hij heeft tevens iets puurs. In mijn studententijd had ik zo’n vriend.

Stilte

ONDERNEEMSTER: Wat vinden jullie, zal ik wat rouge opdoen?

Stilte

INTELLECTUEEL: Als je niet wat goeds ziet in ieder mens, kun je nooit kennis en macht willen verdelen.

Stilte

VAKBONDSBESTUURSTER: Ik zou eindelijk weer eens gewoon, ordinair tennis willen spelen.

Stilte

ONDERNEEMSTER: Het is zo rustig buiten.

Stilte

POLITICUS: Ik hou ook van sport. Als het even kan, ren ik elke dag 5 kilometer. Zo’n keer per week neem ik de trimbaan er nog bij.

Stilte

INTELLECTUEEL: Ik heb in dagen niets gelezen.

Stilte

ONDERNEEMSTER: Eigenlijk zou je mensen niet moeten beoordelen op hun spraak.

Stilte

VAKBONDSBESTUURSTER: Och, dat tennis is ook eigenlijk niks voor mij… Die hele sfeer er omheen.

Stilte

POLITICUS: We vertelden elkaar vaak moppen.

Stilte

ONDERNEEMSTER: Ik was stapelverliefd op Jeanne d’Arc.

Stilte

INTELLECTUEEL: Wij vertelden elkaar heel weinig. Dat was raggen en nog eens raggen!

Stilte

VAKBONDSBESTUURSTER: Als we uit de fabriek naar huis liepen, noemden ze ons de Van Nelle-dellen.

Stilte

POLITICUS: Misschien hadden wij wat minder mop­pen moeten –

Stilte

INTELLECTUEEL: Wat is dat eigenlijk helemaal: ‘pro­fessor’?

Stilte

ONDERNEEMSTER: Ik vond haar haar zo keurig  kort. En de lijn van haar wang!

Stilte

POLITICUS: Ik had het mezelf een stuk makkelijker kunnen maken.

Stilte

INTELLECTUEEL: Ik heb zo’n jongen gekend.

Stilte

VAKBONDSBESTUURSTER: Die jongen is op zich niet slecht, misschien raakt ie er wel vanaf.

Lange stilte

ONDERNEEMSTER: Hoe laat is het?

POLITICUS: Nog niet te laat.

Stilte

INTELLECTUEEL: Hij redt het wel.

Stilte

VAKBONDSBESTUURSTER: Hij is onze redding.

Men knikt instemmend, voor zich uit starend

Scène 16

De salon

Een donker toneel, lichtflitsen, oorverdovend lawaai, we zitten midden in een bombardement.

Als het voorbij is en het licht weer aangaat, zien we de BEUL rustig wat glazen en andere voorwerpen recht­zetten. Hij draagt het uniform dat lijkt op dat van een muziekkorps. Hij kijkt eens op zijn horloge, telt de stoelen, zet koffie, maakt alles klaar voor de bijeen­komst.

Plotseling vliegt de deur open en staat de KUNSTE­NAAR daar, verwilderd, helemaal onder het bloed, een grote bebloede bijl in zijn handen. Hij kijkt wild maar stralend naar de BEUL, hij hijgt.

KUNSTENAAR:Ik heb het voor je gedaan!

Ik wist dat je er tegenop zag, dat je stil wilde gaan le­ven.

Kunnen we nu vrienden zijn?

De BEUL staart hem hevig ontsteld aan, de KUNSTE­NAAR merkt het niet, hij blijft de BEUL met een stra­lend gezicht aankijken, hij steekt beide armen een beetje op in zijn richting, hij verwacht dat de BEUL hem om de hals zal vallen van dankbaarheid.

Einde

Spelen
van Meurs A.M.

Spelen, de toneelstukken Gerechtigheid, Screbrenica of de Mandaad, Mijnwerkersmacht en het hoorspel De Gekke Onderwijzer
Omschrijving en bestelwijze, klik op link.

Voor de Adams (Boon)-special op papier: Zie website: https://www.boekwinkeltjes.nl/…/A-HetWerk71-literair…/ , ook voor verkrijgbaarheid. Fijn als u hem bestelt: genummerd en gesigneerd.